شهرها و روستاهاي آذربايجان شرقي در سده هاي گذشته، مامن کبوترهاي خانه هاي بسياري بوده اند که امروزه تنها تعدادي از آنها در شهرهايي مثل مراغه، عجب شير و حدود 10روستا در جنوب استان باقيمانده و به رغم غفلت هايي که در دهه هاي اخير در حفاظت از اين آثار تمدني انجام گرفته، ميراث فرهنگي اکنون به نگهداري و مرمت آنها همت گماشته است.

برجسته سازي نقش و جايگاه کبوترخانه ها در سير تطور و تحول تاريخ تمدني آذربايجان شرقي از سال 1387و با ثبت ملي کبوترخانه بندر رحمانلوي شهرستان عجب شير در 90کيلومتري جنوب تبريز آغاز شد و پس از آن اداره کل ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان، مرمت و احياي اندک کبوترخانه هاي باقي مانده در مناطق جنوبي استان را در برنامه فعاليت هاي خود قرار داد.

بر اساس آمار رسمي اداره کل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري آذربايجان شرقي 10کبوترخانه ثبت شده در فهرست آثار ملي در سطح استان وجود دارد که 9مورد از آن مربوط به دوره قاجار و تنها يک مورد بازمانده از دوره پهلوي است. 

بر اساس اين آمار، از مجموع 10کبوترخانه ثبت ملي شده استان پنج مورد در شهرستان بناب (50درصد)، 2مورد در عجب شير (20درصد)، 2 مورد در شهرستان تبريز (20درصد) و يک مورد (10درصد) در مراغه واقع شده اند؛ همچنين 90درصد کبوترخانه هاي آذربايجان شرقي بيش از يک سده قدمت دارند و ضروري است که به عنوان آثار تاريخي و ميراث فرهنگي مرمت و احيا شوند. 

کبوترخانه و کاربرد آن

«کبوترخانه‌ها» يا «کفترخانه‌ها» که بدان‌ها «کبوترخان» نيز اطلاق مي‌شده، ساختمان‌هايي کهن هستندکه معمولاً به شکل استوانه ساخته مي‌شده‌اند.

کبوترخانه‌ها براي گردآوري کود کبوترها و ديگر پرندگان، جهت مصارف کشاورزي ساخته مي‌شده‌است، ضمن اينکه کود کبوتر در گذشته استفاده‌هاي بسياري در صنعت از جمله صنعت دباغي در چرم سازي و ساخت باروت داشته است؛  از اين رو شاه عباس صفوي ماليات نسبتاً سنگيني بر کبوتر خانه‌ها بست.

از ديرباز، براي استفاده از گوشت و کود کبوتران، ساختن کبوترخان معمول بود، اما استفاده مهم کبوترها، نقش نامه رساني بود، بدين دليل در خانه قضات و حکام و تجار کفترخانه وجود داشت؛ ساخت چنين بناهايي در حوالي اصفهان و يزد معمول بوده‌ و کبوترخانه‌هاي کوچک و بزرگ ايران به حسب اندازه ميان يکهزار تا ?? هزار کبوتر را در خود جاي مي‌دهند.

«شاردن»، جهانگرد فرانسوي که در روزگار صفوي از ايران ديدن کرده‌ است، مي‌نويسد: « به باور من ايران کشوري است که بهترين کبوترخانه‌هاي جهان در آنجا ساخته مي‌شود… اين کبوترخانه‌هاي عظيم، شش بار بزرگ‌تر از بزرگ‌ترين پرورشگاه‌هاي پرندگان ماست. پيرامون اصفهان بيش از ???? کبوترخانه شمرده‌اند.»

طراحي و عملکرد کبوترخانه‌ها بسيار جالب و عالمانه بوده، به گونه‌اي که در جذب کبوتران و خلق زيستگاهي امن براي کبوتر، حيرت‌برانگيز بوده است؛ کبوترخانه‌ها مانند دژ نظامي در برابر همه دشمنان کبوتر که کم هم نيستند، مقاوم و نفوذ ناپذيرند. ساختار معماري کبوترخانه به گونه‌اي است که نه تنها در برابر پرندگان شکارچي مانند قوش، جغد و کلاغ فکر و انديشه شده، بلکه هرگز پرندگان مهاجم را نيز درون برجها راهي نبوده است زيرا نحوه ساخت اين کبوترخانه به گونه‌اي بوده که امنيت همراه با آرامش و آسايش کبوتران را تأمين مي‌کرده است.

يک کبوترخانه گاهي محل تجمع حدود ?? هزار کبوتر مي‌شد؛ آشيانه‌ها آنچنان زيبا و منظم با مدولهاي يک شکل و از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسيار خنک و به گونه‌اي بوده است که باد در فضاي آن جاري بوده و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهاي سرد محلي در امان بوده است؛ همه اين تمهيدات منجر به خلق اين شاهکارهاي معماري يعني کبوترخانه‌هاي ايراني شده است. قطر سوراخهاي ورودي کبوتران به داخل برج ها به اندازه‌اي ساخته شده است که تنها کبوتران مي‌توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند.

ظاهراً «ابن بطوطه مراکشي» اولين سفرنامه نويسي بوده که درباره? کبوترخانه ايراني سخن گفته است. او در سفر طولاني خود در حدود پنج قرن قبل (??? سال پيش) مي‌ نويسد که اين کبوترخانه‌ها را بين راه قريه فيلان و اصفهان ديده است: "قيلان قريه بزرگي است که بر روي رودخانه عظيمي ساخته شده و در کنار آن مسجد زييايي وجود دارد. آن روز تير از وسط باغها و آبها و روستاهاي زيبا که برجهاي کبوتر زيادي داشت به مسير خود ادامه داديم و پسين روز به اصفهان رسيديم…»

تصويري از نماي بيروني يک کبوترخانه 

کبوترخانه صخره کند روستاي تازه کند قشلاق

يکي از شاخص هاي اصلي معماري صخره کند شهرستان مراغه، کبوترخانه سنگي  - به زبان ترکي «داشلي قوش خانا»  - مي باشد که در فهرست آثار ملي، ثبت نشده و ناشناخته باقيمانده و تا به امروز پژوهش جامع و کاملي در ارتباط با آن صورت نگرفته است. اين سازه ي عام المنفعه در بستر صخره اي ايجاد شده  که از نظر ساختار در ميان کبوترخانه هاي شناخته شده ايران گونه خاص و منحصر به فرد بوده و تنها قابل قياس با کبوترخانه هاي روستاي «جِسي» منطقه آناتولي است که امروزه يکي از نقاط جذاب و ديدني کشور ترکيه محسوب شده و تأثير زيادي در جذب توريسم دارد. 

نتايج پژوهش انجام شده توسط دکتر سعيد ستارنژاد و همکارانش از دانشگاه محقق اردبيلي نشانگر آن است که کبوترخانه صخره کند روستاي تازه کند قشلاق به دليل شرايط زيست محيطي منطقه و در داخل صخره احداث شده و ساختار بسيار مستحکم داشته است.

يافته هاي ديگر پژوهش نشان ميدهد که کارکرد کبوترخانه صخره کند همانند ساير کبوترخانه هاي مناطق ايران، توليد کود براي تقويت زمين هاي کشاورزي بوده است؛ در سال 1394خورشيدي در يک بررسي باستانشناختي پيرامون آثار دستکند شهرستان مراغه، فضاي صخره کند شناسايي شد، که در بين اين آثار يکي از زيباترين و منحصربه فردترين فضاهاي صخره کند شهرستان؛ کبوترخانه صخره کند روستاي تازه کند قشلاق بخش مرکزي (دهستان سراجوي غربي) است.

روستاي تازه کند قشلاق در دهستان سراجو بخش مرکزي شهرستان مراغه و در فاصله 7.5 کيلومتري شمال خاوري واقع شده است. اين ناحيه کوه هاي بلند و صعب العبور با دره هاي نيمه باز و اقليم سرد و نيمه مرطوب کوهستاني دارد. 

کبوترخانه رحمانلو 

کبوتر خانه رحمانلو با نزديک به هشت دهه قدمت، در روستايي به همين نام از توابع شهرستان عجب شير، بهمن ماه 1387شمسي به شماره 22854در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيد. 

کبوتر خانه رحمانلو که متعلق به دوره پهلوي است، حدود 13متر طول و 12متر عرض دارد و با ارتفاعي معادل 9متر، سال‌ها به عنوان کبوتر خانه مورد استفاده بوده و هم اکنون متروکه است که با توجه به ايستايي بنا، با مرمت آن مي‌توان از بنا باز هم به عنوان برج کبوتر خانه بهره گرفت. 

اين بنا بزرگترين کبوتر خانه منطقه عجب شير است و در سال 1320توسط ارباب وقت روستا بنا شده و نام خود را از روستايي که در آن واقع شده، گرفته است.

ابعاد اين کبوتر خانه بزرگ،  شکل جالب توجهي دارد؛ ورودي کبوتر خانه که در ضلع غربي قرار دارد تقريبا 2متر است و همچنين داخل بنا به طور کامل داراي خانه‌هاي کبوتر است که شکل ويژه‌اي به بنا داده است؛ وجود ستون بزرگي در ميان بنا که داراي همين خانه‌هاي کبوتر است و ابعاد و اندازه بزرگ بنا از ويژگي‌هاي کبوتر خانه رحمانلو است.

اين کبوترخانه به رغم ثبت ملي هنوز مرمت نشده است.

نمايي از داخل يک کبوترخانه 

اتمام مرمت کبوترخانه تاريخي بناب

مديرکل ميراث‌فرهنگي، گردشگري و صنايع‌دستي آذربايجان‌شرقي با اشاره به اتمام مرمت کبوترخانه تاريخي بناب اظهار کرد: با توجه به ظرفيت‌هاي غني شهرستان بناب در حوزه ميراث فرهنگي و وجود آثار تاريخي ادوار مختلف در اين شهرستان، اداره کل ميراث فرهنگي استان تاکنون حرکت‌ مستمر و مداومي در راستاي صيانت و احياي آثار اين شهرستان داشته است.

مرتضي آبدار با بيان اينکه مرمت "کبوترخانه دده خان"بناب از جمله اقدامات متمرکز اين اداره کل طي سال 98بود، افزود: اين اثر از جمله بناهاي مهم تاريخ اين شهرستان محسوب مي شود که 112سال قدمت دارد و مرمت آن از سال ?? آغاز شد.

مديرکل ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي آذربايجان شرقي در ادامه با بيان اينکه جهت مرمت اين کبوترخانه قريب به 1ميليارد ريال هزينه شده است، ادامه داد: با ميزان هزينه کرد مذکور و همچنين برنامه ريزي دقيق کارشناسان ميراث فرهنگي استان، مراحل مرمت کبوترخانه طي يک سال اخير به طور کامل انجام شده و با پيشرفت فيزيکي 100درصدي همراه بوده است.

آبدار در خاتمه خاطرنشان کرد: بر اساس برنامه مرمتي اين بنا، اقداماتي نظير اجراي ديوار بيروني بر اساس مستندنگاري تاريخي، استحکام بخشي سازه بنايي و عناصر چوبي، عايق‌کاري سقف و درب و اجراي هره مشبک آجري به طور کامل انجام گرفت.