، به گزارش احرارنيوز به نقل از مهر، بافته هاي دستي از صنايع شاخص استان اردبيل است که فرش در ميان آن همواره درخشش منحصر به فردي داشته و در گذشته دور دولتهاي شرقي و غربي را محسور ظرافت خود کرده است.

با اين وجود گذري بر تاريخ فرش اردبيل نشان مي دهد اين گره هاي ظريف و کنار هم بافته دردهاي ناگفته بسيار دارند. دردهايي که امروز فرش اردبيل را نه تنها از چشمها انداخته بلکه به واسطه رقباي جدي از بازارهاي فروش کنار گذاشته شده و اردبيل مانده و افتخار به گذشته.

اين روزها حتي خود اردبيلي ها فرش دستبافت شهر خود را کمتر مي پسندند چه رسد مشتريان پر و پا قرص و فرش شناسان قهار که تا همين ديروز براي خريد فرش اردبيل سر و دست مي شکستند.

اينکه چه بر سر فرش اردبيل آمد و چرا از اوج به فرود رسيد و اينکه چرا نامش از زبان ها حذف شد نيازمند آسيب شناسي هايي است که اين روزها به شدت جاي خالي آن احساس مي شود.

استفاده از مصالح طبيعي در بدنه فرش اردبيل

فرش اردبيل نقش حياتي در زندگي اردبيلي ها دارد. شرايط اقليمي اين شهر همواره ايجاب کرده تا تمام اتاق ها با فرش پوشانده شود و اگر سرماي سخت و بارش برف ماه هاي طولاني پشت پنجره اردبيلي ها مهمان بوده، فرش گرم و خوش ساختار خانه هايشان را گرمي بخشيده است.

از سويي ساختار فرش هاي قديمي بيشتر به دليل ثبات رنگ و طرح و عمر طولاني در ماندگاري شهرت دارد. بطوريکه يکي از پيشکوستان فرش بافي در اردبيل مي گويد طي ادوار گذشته در فرش اردبيل از رنگ هاي طبيعي استفاده مي شد و بر همين اساس چهره فرش اردبيل متفاوت بود.

کريم خوش لحني بيش از ?? سال در عرصه فرش بافي حضور داشته و از ?? سالگي که وارد اين صنعت شده به ياد دارد که رنگ هاي گياهي شامل بوياغ يا  کوتوه بوياغ در فرش اردبيل استفاده مي شد که از درخت مخصوصي در يزد تهيه مي شد و رنگ قرمز خبره پسندي را توليد مي کرد.

به گفته خوش لحني در گذشته بعد از رنگ ريزي برخي بافندگان از جمله حاج ابراهيم عظيم خاني الياف فرش را در داخل ادرار گاو فرو مي کردند و شستشو مي دادند و خاصيت ويژه اين ماده موجب ثبوت دائمي رنگ مي شد.

اين پيشکسوت معتقد است حتي اگر فرش را تکه تکه مي کردند رنگ از دست نمي رفت و با اين وجود از چنين اقداماتي امروز خبري نيست.

«ريزه ماهي» نقش اردبيل نيست

نکته شنيدني در اظهارات اين فعال فرش آنجاست که به طرح ها اشاره مي کند. طرح فرش اردبيل سال ها مورد بي توجهي قرار گرفته و خود به يکي از آسيب هاي جدي در فروش و عرضه آن تبديل شده است. تا جايي که حتي خود اردبيلي ها را به اشتباه انداخته و موجب شده فرش اردبيل نظر متخصصان را جلب نکند.

در کنار طرح هاي مختلف شاخص فرش در اردبيل طرح «ريزه ماهي» به عنوان شاخص ترين آن ها شناخته مي شود و بيانگر طرح اعياني و حد اعلا در فرش هاي دست بافت است که افراد مرفه و خانواده هاي با سطح درآمد بالا قادر به تهيه آن هستند. هنوز هم در بين اردبيلي ها اين فرش شهرت دارد و گاها گفته مي شود اين طرح فرش اردبيل است.

اما پيشکسوت فرش اين استان نظر مغايري دارد و مي گويد فرش «ريزه ماهي» از «بيجار» در زنجان شکل گرفته و به تمام نقاط کشور از جمله اردبيل و تبريز راه يافته است.

خوش لحني رج هاي فرش ريزه ماهي را که تعيين کننده قيمت آن است از ?? تا ?? عنوان مي کند که البته در اردبيل کم رج بافته مي شود و کم رج بودن به معني درشت تر شدن نقشه فرش است. اما نکته کليدي صحبت هاي اين فرش فروش آنجا است که ريزه ماهي با فرهنگ و تاريخ هر شهر آميخته شده و به عنوان مثال رنگ هاي مسي آن در اردبيل طرفدار دارد.

در کنار ريزه ماهي فرش با طرح «چيتي ماهي» نيز رج هاي بيشتر ريزه ماهي را شامل مي شود که از نظر زيبايي و دقت بافنده در آن شهرت داشته و به مراتب گران تر از ريزه ماهي است.

ماهي هاي نگهبان مهمان خانه هاي اردبيل

ريزه ماهي البته اسطوره هايي را پس پرده پنهان دارد و بي دليل دو ماهي کوچک که به سمت هم خم شده اند و تشکيل يک دايره را داده اند و در ميانه آن طرح کوچکي وجود دارد به ذهن طراحان نرسيده است.

کريم حاجي زاده مدير کل ميراث فرهنگي استان اردبيل معتقد است دو ماهي استفاده شده در طرح ريزه ماهي تمثال دو ماهي نگهباني است که از نطفه سوشيانت منجي دين زرتشت حفاظت مي کنند.

نقشه فرش اردبيل محصور در زمان شاه تهماسب

نبود نقشه فرش مشخص از آن اردبيل موجب شده در دور رقابت ها اين صنعت استان رشد و نمو نداشته باشد. خوش لحني پيشکسوت فرش بافي در اردبيل مي گويد دليل اينکه فرش تبريز در بازار جا باز کرده اين است که در ?? رج و با چله ابريشم بافته مي شود.

وي معتقد است وقتي در شهر همسايه نقاشان وارد بازار شدند و فرش جنبه اقتصادي به خود گرفت توانستند وارد عرصه رقابت شوند اما در خود اردبيل بافندگان چندان نتوانستند رقابت کنند.

خوش لحني نمونه اين موفقيت را نقش هريس مي داند که  توسط يک رياضي دان طرح شده و بر اساس آن در چهار گوشه فرش هيکل و در حاشيه چاي دان بافته مي شد و هنوز که هنوز است حتي کهنه آن طرفدار دارد.

تاجر فرش معتقد است در وضعيت فعلي فرش اردبيل و ساير مناطق کشور صادرات مطلوبي ندارد و براي دو دسته متقاضي توليد مي شود. دسته اول وضعيت مالي مناسبي دارد که فرش هاي کيفي تر با برندهاي معروف را مي خرد و دسته دوم فرش هاي معمولي بافت کارگاه هاي خانگي را به قيمت نازل تر خريداري مي کند.

خوش لحني مي گويد هيچ نقش فرشي به نام اردبيل نداريم و نقش ها متعلق به مناطق ديگر است. تنها نقش فرش اردبيل فرش دوره شاه تهماسب صفوي از نوادگان شيخ صفي الدين اردبيلي است که به نام «نقشه شيخ صفي» شهرت دارد؛ اين فرش طرح مختص اردبيل داشت و به غير از آن هيچ نقش اردبيلي نداريم.

افسوس اين تاجر از فرهنگ و هنر دور مانده اين فرش از موطن اصلي خود است. به ياد دارد که در سال ?? اين فرش را در موزه "ويکتوريا و آلبرت" لندن ديده و همچنان انگليسي ها بيشتر از اردبيلي ها تنها نقش فرش اين شهر را مي توانند بازديد کنند.

تجديدناپذيري که از دست رفته

قالي اردبيل جزو ?? شاهکار جهاني يک سند تاريخي نيز محسوب مي‌شود و با امضاي استاد مقصود علي کاشاني در مدت ?? سال از سال ??? خورشيدي (??? ه. ق / ???? ميلادي) در سيزدهمين سال پادشاهي شاه تهماسب بافته شده‌است.

 تار و پود آن ابريشمي است و گره‌هاي فارسي دارد. در هر اينچ مربع آن حدود ??×?? گره وجود دارد. برخلاف ديگر قالي‌هاي مشهور آن زمان، اين قالي طرحي آرام دارد و نگاره‌هاي جانوران و انسان بر آن نقش نشده‌است زيرا براي استفاده در مکاني مقدس بافته شده بود.

 نقشه اين فرش براساس تصوير سقف قنديل خانه طراحي شده است و افرادي که وارد اين مکان مي شدند کف و سقف تالار را به يک نقش مي ديدند که تداعي کننده ذهنيت عارفان دوران صفويه مبني بر وحدت وجود يعني از فرش تا عرش به يک نقش است. چند سال قبل در حالي که درخواست ها براي بازگرداندن اين قالي به کشور ناکام ماند فرش بافان اردبيلي دست به کار باز توليد اين فرش شدند.

فرش بافته شد و خوش لحني به ياد دارد که وقتي از فرآيند بافت بازديد کرد فرش در اندازه مناسب بافته نمي شد و مشخص بود فرش براي مکان در نظر گرفته شده بزرگ خواهد آمد.

البته در آن مقطع در خصوص نحوه بافت، رعايت مصالح و استفاده از مواد طبيعي و دقتي که خوش لحني به آن تاکيد داشت توجهي نشد و در نهايت باز بافت نقشه شيخ صفي نتيجه نداد و بافندگان مجبور شدند مجددا فرش ديگري ببافند که امروز در تالار چيني خانه گسترده است. خوش لحني معتقد است تبريزي ها از اين طرح بهتر استفاده کردند و فرش هاي کيفي تري نيز توليد کردند.

نه تنها در تمامي اين سال ها به گفته اين پيشکسوت طرحي براي فرش اردبيل ابداع نشده بلکه تنها طرح تاريخي نيز به صورت مطلوب مورد استفاده قرار نگرفت و امروز فرش بافان اردبيلي طرح ساير استان ها را با صرف روزها و ماه ها مي بافند و به دليل همان علم اندک در بافت و طراحي به مرحله فروش که مي رسد دچار مشکل مي شوند.

نمايشگاه هاي نمادين فرش کارساز نيست

به گفته رئيس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اردبيل سالانه نزديک به ??? هزار متر مربع فرش در اردبيل بافته مي شود.

سد حامد عاملي تعداد هنرمندان فرش باف و گليم باف را ?? هزار نفر عنوان  و به ثبت ملي ?? نوع فرش اردبيل اشاره مي کند که چندان سازگار با اظهارات پيشکسوتان فرش باف نيست.

طي سال هاي اخير يکي از کانال هاي اصلي معرفي فرش اردبيل شرکت دادن آن در نمايشگاه هاي داخلي و خارجي بوده است.

از سويي برگزاري اين نمايشگاه ها موجب شده نه تنها فرش اردبيل ارزش نگيرد بلکه بازار حراج فروشي براي فرش بافان در اين نمايشگاه ها ايجاد شود که خود آسيب جدي به زحمت هنرمندان اين حوزه وارد ساخته است.

پيشکوست فرش معتقد است نمايشگاه فرش نه تنها نتوانسته پشتيبان فرش باشد بلکه در فرآيند فروش  اختلال ايجاد مي کند.

وي معتقد است روال برگزاري نمايشگاه هاي فرش مناسب نيست و از نام نمايشگاه مشخص است که بايد هر فروشنده و توليد کننده با نمايش چند نمونه کار اقدام به سفارش گيري کند.

اتفاقي که عملا در نمايشگاه ها نيفتاده و در خود استان اردبيل افزايش صادرات طي سال هاي گذشته به دليل فروش فرش اردبيل در يکي از نمايشگاه هاي خارجي به عنوان يکي از فعاليت هاي مثبت و درخور دستگاه هاي اجرايي روي خروجي رسانه ها رفت تا بار ديگر به يادآورد فرش اردبيل زير پاي برنامه ريزان کج سليقه است.

نبود ارزياب گره شاخص صادرات

داغ دل فرش ايراني زماني زنده مي شود که در حال حاضر بازارهاي جهاني انباشته از فرش پاکستان و چين است. خوش لحني دست بافنده و فروشنده فرش را در گشودن اين گره بسته مي بيند و معتقد است فرش اردبيل براي اينکه رونق بگيرد بايد تقاضا محور شود. بايد به صادرات آن فکري شده و اين صادرات بايد از طريق دولت برنامه ريزي شود.

حتي مقاله انتقادي اين پيشکسوت به اتاق بازرگاني اردبيل پاسخي نمي گيرد و در حالي که هنرمندان اردبيلي در کارگاه هاي کوچک خود اعجاز گره مي زنند کوچک ترين اقدام حمايتي براي صادرات فرش مشاهده نمي شود.

اينجاست که فرصت به سادگي براي دلالان فراهم مي شود تا نتيجه زحمت چند ماهه دختران و زنان بافنده را با قيمت نازل بخرند و به بهاي گزاف در بازارهاي خارجي به فروش برسانند.

 تعداد نامشخص فعالان فرش

در عين حال که بازار فرش اردبيل حال خوشي ندارد تعداد فعالان اين صنعت دست نيز مشخص نيستند و از زبان هر مسئولي رقم متمايزي شنيده مي شود.

تا جايي که مدير عامل اتحاديه توليد کنندگان فرش دستبافت استان همين چند ماه پيش تاکيد کرده بود که اين استان با دارا بودن ?? هزار بافنده فرش؛ سالانه هزار و ??? مترمربع فرش توليد مي کند.

برخي کارشناسان تاکيد دارند که کارگاه هاي غير رسمي فرش بافي نيز در روستاها داير است که در آمار و ارقام به شمارش نمي آيد و  به دليل اينکه اين صنعت دست در ميان روستاييان و عشاير رواج دارد در واقع بازار فروش آن معيشت تعداد کثيري هنرمند را متاثر مي سازد.

هنري که ناجي شهر از فقر شد

به گفته خوش لحني در سال هاي ????-???? فقر و بيکاري در اردبيل بيداد مي کرد. در همان مقطع فرش اردبيل بود که به داد .

هر چند مدير عامل اتحاديه توليد کنندگان فرش دست بافت عنوان کرده که اردبيل رتبه پنجم کشوري در توليد فرش دستبافت را دارد اما مشخص نيست به کدام دليل منطقي معيشت فرش بافان تامين نيست و آيا اينطور نبوده که طي سال هاي اخير تمام همت ها به افزايش کمي توليد محدود مانده است.؟

در حالي که از يک سو با تسهيلات و بيمه فرش باف تشويق به بافت بيشتر شده و دستگاه هاي حمايتي از جمله کميته امداد به عنوان مشاغل خانگي و درآمد زا از اين صنعت و  شاغلان آن حمايت کرده اما به مرحله فروش که رسيده دست بافنده خالي مانده و بحال خود رها شده است.

درست در وضعيتي که شهرهاي همسايه از بازارهاي پر پول خارجي سفارش مي گيرند آيا خريد فرش بعد از اتمام توسط قالي باف مددجوي کميته امداد تنها راهکار فروش آن بايد تلقي شود.

فرش اردبيل به همان ظرافتي که بافته مي شود نيازمند راهيابي به بازارهاي داخلي و خارجي است و بي شک تار و پود آن نگاه شعار زده و کج سليقه را تاب نمي آورد.

گزارش و عکس: ونوس بهنود