صادرات فرش آذربايجان به اروپا و آمريکا در دوران قاجار 

«کريم ميمنت‌نژاد» - پژوهشگر تاريخ تبريز در گفت‌وگو با ايسنا با بيان اينکه فرش آذربايجان در دو دوره‌ي صفويه و قاجار در اوج بود، مي‌گويد: با توجه به ايجاد مکتب نگارگري در زمان پادشاهان صفويه در تبريز، نگارگران بزرگ در تبريز تربيت شده و به نگارگري مشغول شدند، بعدها نگارگري در حوزه‌ي فرش نيز رونق پيدا کرد. 

وي با اشاره به منحصر بودن فرش‌هاي دوران صفويه، ادامه مي‌دهد: در روزگاري که خبري از نقشه‌ي کاغذي فرش نبود، هر بافنده‌اي طرحي منحصر به فرد در ذهن و خيال خود نقشه نگاري کرده و نقشه‌ي خيالي خود را هنرمندانه روي دار قالي به نمايش مي‌گذاشت که اين ويژگي، فرش‌ها را از لحاظ تنوع رنگ و ارتباط با وضعيت فرهنگي، سياسي و اجتماعي بافنده قابل تفسير و منحصر به فرد کرده بود. 

وي مي‌گويد: فرش دستباف آذربايجان در دوره‌ي قاجار نيز به صورت انبوه در تبريز توليد و به کشورهاي مختلف اروپايي صادر مي‌شد، دوره‌ي قاجار فردي به نام زيگلر کارگاه قالي بافي را در تبريز راه اندازي و فرش‌هاي دستباف منحصر به فرد زيادي را به موزه‌هاي بزرگ جهان توزيع کرد که در راستاي اين جريان، تاجران بزرگ فرش در عرصه‌ي توزيع و فروش فرش دستباف تبريز فعاليت کردند. 

وي اظهار مي‌کند: خانواده‌ي شربياني نيز از تاجران بزرگ فرش دستباف دوران قاجار بودند که فرش‌ها را با شريک تجاري خود به آمريکا صادر مي‌کردند، اين تجارت‌ها نشان مي‌دهد که آذربايجان در آن دوران قطب صنعت فرش بود و اکنون براي بازگشت به آن جايگاه گذشته به همت دولت در بسترسازي نياز دارد. 

دستاني هنرمند، که زيبايي‌ها را گره مي‌زنند

«زهرا اصغرنژاد» - يکي از قالبيافان باتجربه‌ي آذربايجاني است که 30 سال از عمر خود را با نخ‌هاي رنگي، پشت دار قالي‌ گذرانده و به گفته‌ي خودش، تمامي اعضاي خانواده هم پاي او هنر قالبيافي را آموخته‌اند. 

وي مي‌گويد: قاليبافي از سخت‌ترين کارهاست؛ به طوري‌که به دليل سختي کار دچار مشکلات جسمي از قبيل مشکلات بينايي و ريوي مي‌شويم و علي رغم سختي کار و زحمت زياد، سود اين هنر ارزشمند نصيب دلالان مي‌شود. 

وي ادامه مي‌دهد: فرزندانم با اين‌که هنر قاليبافي را به خوبي ياد گرفته‌اند، ولي به دليل درآمد کم، تمايلي براي فعاليت در اين حرفه ندارند.

اصغرنژاد خاطرنشان مي‌کند: بافت فرش چند ماه طول مي‌کشد، با اين حال تضميني براي فروش آن نبوده و گاهي چند سال براي فروش آن صبر مي‌کنم و يا فرش را با قيمت کم‌تر از ارزشش مي‌فروشم. 

، فرش از ديرباز، راهي براي امرار معاش تعداد کثيري از خانوارهاي آذربايجاني بوده و در توسعه اقتصادي استان نقش بسيار تاثير گذاري داشته است، اين هنرصنعت گرهي عميق در تارو پود زندگي، تاريخ و فرهنگ مردم اين ديار دارد.نصرت رحيم زاده» يکي ديگر از بافندگان تبريزي است که 40 سال از عمر خود را قالي بافته و با انتقاد از وضعيت فعلي بازار خريد و فروش فرش، مي‌گويد: به دليل درآمد پايين نمي‌توانم تنها به اين شغل اکتفا کنم وحق بيمه‌ي قالي بافي‌ را هم به زور پرداخت مي‌کنم.

وي با بيان اين‌که تغيير سبک زندگي و ذائقه مردم منجر شده مردم استفاده از فرش ماشيني و کف پوش‌هاي جديد را به فرش‌هاي دستبافت ترجيح دهند، بيان مي‌کند: در کنار اين تغيير ذائقه، اکثر مردم توان مالي هم براي خريد فرش دستبافت ندارند و در شرايط فعلي اقتصادي، اين کالا را جزو اقلام ضروري خود نمي‌دانند. 

*بازار تبريز - تيمچه مظفريه

وضعيت در بازار فروش فرش هم چندان جالب نبوده و فروشندگان در گفت‌و‌گو با ايسنا از کسادي بازار گلايه مي‌کنند

«احمد فرشبافي» - يکي از فروشندگان فرش دستبافت تبريز در تيمچه‌ي مظفريه بازار تبريز به ايسنا، مي‌گويد: 45 سالي مي‌شود که فرش، ورني و تابلو فرش در تيمچه مظفريه بازار تبريز مي‌فروشم و حدود چهار سالي است که بازار فرش راکد شده و نمي‌توانيم حتي هزينه‌‌هاي جاري را هم از خريد و فروش فرش تأمين کنيم. 

وي با اشاره به رونق صادرات فرش در سال‌هاي گذشته، ادامه مي‌دهد: فرش تبريز مورد توجه بازارهاي جهاني است، اما متأسفانه موانع زيادي سر راه صادرات آن وجود دارد. گردشگران در فصول گردشگري براي خريد فرش به بازار مراجعه مي‌کنند ولي در فصل زمستان بازار راکد شده و تعداد مشتري‌ها به شدت کاهش مي‌يابد.

وي با انتقاد از عملکرد مسئولان در زمينه صنعت فرش، مي‌گويد: مسئولان براي نجات اين کالاي با ارزش ايراني تدبيري نمي‌انديشند و ضرورت دارد مشکلات بافندگان و صادرکنندگان فرش را جدي بگيرند.

«سيد باقر مير حيدري» - يکي ديگر از فروشندگان فرش است، وي وضعيت فعلي بازار خريد و فروش فرش تبريز را کساد مي‌داند و مي‌گويد: وضعيت بازار فرش تبريز روز به روز بدتر مي‌شود و حدود 40 روزيست که فرشي نفروخته‌ام.

وي معتقد است گراني مواد اوليه‌ي فرش از دلايل مهم کسادي بازار فرش بوده و قيمت مواد اوليه‌ي فرش نيز نسبت به گذشته سه برابر افزايش يافته است. 

وي ادامه مي‌دهد: قيمت تمام شده‌ي فرش براي بافنده و خريدار بسيار زياد است و با توجه به اين‌که قدرت خريد مردم بسيار پايين آمده، اين روزها کسي از خريد فرش استقبال نمي‌کند. 

مير حيدري مي‌گويد: خريد و فروش فرش در وضعيت فعلي تنها به صورت مقطعي در سه ماه تابستان انجام مي‌شود و گردشگران تنها مشتريان ما در فصل تابستان هستند و بعد از آن نيز مجبوريم بيکار در مغازه‌هايمان بنشينيم. 

وي ادامه مي‌دهد: هيچ گونه نظارتي در اين وضعيت بر کنترل قيمت مواد اوليه فرش در بازار وجود ندارد، اگر قيمت مواد اوليه فرش از جمله رنگ، نخ و ... ارزان شود، مي‌توانيم فرش‌ها را در داخل کشور به فروش برسانيم. 

وي مي‌افزايد: اگر دقت کنيد تمامي مغازه‌ها جنس آنچناني براي فروش ندارند، در حالي که در گذشته در همين مغازه‌ها چندين طبقه فرش روي هم چيده مي‌شد و اگر بازار رونق يابد، ما نيز به سراغ بافندگان مي‌رويم. 

دو نفر از باربران در وسط تيمچه‌ي مظفريه بيکار روي تخت چوبي نشسته‌ و رهگذران را تماشا مي‌کنند.

يکي از اين باربران با گلايه از وضعيت و کسادي بازار، مي‌گويد: هر روز ساعت‌ها در تيمچه‌ي مظفريه حضور دارم ولي خبري از حمل فرش نبوده و امروز حتي هزار تومان هم کار نکرده‌ام. 

وي با بيان اين‌که سال‌هاي گذشته در همين تيمچه براي 20 نفر کار باربري وجود داشت، مي‌گويد: تاجران فرش از روستاها و شهرهاي مختلف استان از جمله مرند، هريس، ورزقان و اهر فرش خريداري مي‌کنند و ما نيز اين فرش‌ها را از آن‌ها تحويل گرفته و با بارکشي به داخل بازار تبريز حمل مي‌کنيم. 

 35 درصد توليد و صادرات فرش کشور متعلق به آذربايجان شرقي است

«ناصر آويشن»، رئيس اداره فرش اداره کل صنعت ،معدن و تجارت استان نيز در گفت‌وگو با ايسنا، با اشاره به ميزان صادرات امسال در مقايسه با سال‌هاي گذشته، اظهار مي‌کند: براساس آمار گمرک ايران در سال 94 صادرات فرش 290 ميليون دلار، سال 95 حدود 395 ميليون دلار و در سال 96 ميزان صادرات فرش کشور به 500 ميليون دلار افزايش يافته است. 

وي با بيان اين‌که صادرات فرش دستبافت استان در 9 ماه نخست سال 97،  نسبت به 9 ماه سال گذشته، 8.1 درصد افزايش يافته است، خاطرنشان مي‌کند: ميزان صادرات فرش دستباف استان در سال 96، حدود 150 ميليون دلار و در 9 ماهه نخست سال جاري، 118 ميليون دلار بوده است. 

به گفته وي، صادرات فرش عمدتاً از گمرکات تهران انجام مي‌شود و 35 درصد توليد و صادرات فرش کشور متعلق به آذربايجان شرقي است. 

رئيس اداره فرش سازمان صمت استان با بيان اين‌که مشکلات مربوط به صادرات فرش منحصر به استان نبوده و تقريبا به صورت کشوري است، متذکر مي‌شود: موانع صادرات به دوبخش عوامل خارجي و داخلي تقسيم شده و مشکلات مربوط به نقل وانتقال ارز به عنوان يکي از پيامدهاي تحريم هاي اقتصادي  از موانع داخلي است. 

وي با بيان اين‌که افزايش هزينه مواد اوليه و دستمزد باعث افزايش قيمت فرش شده است، اظهار مي‌کند: قيمت پايين توليد فرش يکي از بزرگ‌ترين مزيت‌هاي رقابتي رقباي ايران در اين زمينه است که البته به يکي از موانع صادرات فرش ايراني تبديل شده، با اين حال علي رغم وجود اين موانع، فرش ايراني همچنان رتبه‌ي اول صادرات را در بين ساير صادرکنندگان جهاني دارد. 

وي با بيان اين‌که تقاضاي جهاني فرش دستبافت به دليل اشباع شدن برخي از بازارهاي سنتي در دنيا  کاهش يافته است، ادامه مي‌دهد: تغيير سليقه مشتريان از ديگر موانع خارجي بوده؛ به طوري که بافندگان ايراني همچنان به توليد نقشه‌هاي سنتي پافشاري مي‌کنند در حالي که کشورهاي هند، پاکستان، ترکيه، نپال، افغانستان و ساير رقبا با تغيير در نقشه‌ي فرش‌هاي توليدي براساس سليقه مشتريان سعي در تسخير جايگاه ايران در بازارهاي جهاني دارند. 

آويشن در خصوص نحوه توزيع مواد اوليه و تاثير افزايش قيمت مواد اوليه بر افزايش قيمت فروش فرش، اعلام مي‌کند: توليد و توزيع مواد اوليه بر عهده بخش خصوصي بوده و هيچ گونه کمبودي در اين بخش وجود ندارد ولي به علت افزايش نرخ ارز، قيمت مواد اوليه فرش نيز افزايش يافته است. 

وي اظهار مي‌کند: با افزايش نرخ مواد اوليه هزينه توليد فرش نيز افزايش داشته ولي از آن جايي که 80 درصد هزينه توليد فرش مربوط به دستمزد بوده و تنها 20 درصد از آن مربوط به مواد اوليه است، اين افزايش تاثير زيادي در هزينه‌هاي توليد فرش نداشته است. 

رئيس اداره فرش سازمان صمت استان با اشاره بر تاثير افزايش قيمت فرش دستباف بر بازارهاي داخلي و خارجي، مي‌گويد: با افزايش قيمت فرش انتظار مي‌رفت بازارهاي اين کالا تحت تاثير قرار گيرد ولي از آن جا که افزايش نرخ ارز مشمول ارز حاصل از صادرات اين کالا نيز مي‌شود، در ماه هاي اخير شاهد رونق بازار داخلي و افزايش توليد فرش به طور محسوس بوده‌ايم و انتظار مي‌رود در ماه‌هاي آتي نيز شاهد افزايش صادرات فرش باشيم. 

وي يادآور مي‌شود: اشتغال زايي در حوزه فرش در مقايسه با ديگر بخش‌هاي صنعتي بيشترين ميزان را به خود اختصاص داده است به طوري‌که در اين حوزه براي 200 هزار نفر به صورت مستقيم و 600 هزار نفر به صورت غيرمستقيم با کم‌ترين سرمايه، اشتغال زايي شده است. 

500 هزار نفر از صنعت فرش در استان ارتزاق مي‌کنند

رئيس اتحاديه توليد کنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف تبريز نيز در گفت‌وگو با ايسنا، با بيان اين‌که صنعت فرش توليد ملي واقعي است، اظهار مي‌کند: 500 هزار نفر از صنعت فرش در استان ارتزاق مي‌کنند، 200 هزار نفر در سطح استان به طور مستقيم و غير مستقيم به بافتن فرش دستباف و صنايع بافتني‌هاي دستي از جمله فرش دست باف، ورني، گليم و غيره مشغول هستند. 

اسماعيل چمني ادامه مي‌دهد: صنعت فرش دستباف تنها شامل بافندگي نيست بلکه شامل طراحي، روفه گري، رنگرزي، قاليشويي، ايجاد دار قالي، پرداختني، نقاشي، نقطه چيني، ريز فروشي و باربري است به طوري‌که در کنار بافندگي فرش نزديک به 30 شغل در صنعت فرش ايجاد مي‌شود. 

وي با بيان اين‌که فرش دستباف و بافتني‌هاي دستي بيشترين اشتغال بخش خصوصي استان را تشکيل مي‌دهد، مي‌گويد: با توجه به مشکلات اشتغال، صنعت فرش اولويت اصلي براي اشتغال زايي در استان محسوب مي‌شود، بافندگي فرش در استان اکثرا خانگي است و بافندگان در خانه‌هاي خود، فرش‌هاي ارزشمندي را توليد مي‌کنند، اين صنعت باعث شده بنيان خانواده محکم شود و بافندگان فرش در کنار خانواده‌ها کالايي توليد کند که محوريت و رهبريت آن در جهان با ايران است به طوري‌که مي‌توان اين کالا را در منازل مقامات جهاني به وفور مشاهده کرد. 

وي با بيان اين‌که فرش دستباف تبريز سفير فرهنگي ايران در اقصي نقاط جهان است، خاطرنشان مي‌کند: تحريم‌ها روي صادرات فرش به بازارهاي جهاني تاثير گذار بوده و اين عامل از صادرات آن جلوگيري مي‌کند، کشورهاي آسيايي در حوزه خليج فارس کشورهاي عربي،ژاپن، آلمان، ايتاليا؛ ترکيه، کانادا و آمريکا  از اصلي ترين کشورهاي خريد فرش دستباف ايران بودند ولي اخيرا خريد و فروش فرش ايران نيز در آمريکا ممنوع اعلام شد. 

رئيس اتحاديه توليد کنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف تبريز با بيان اين‌که طبق آمار بيش از 35 درصد صادرات و توليد فرش متعلق به آذربايجان شرقي است، ادامه مي‌دهد: با توجه به اين‌که 35 درصد توليد و 35 درصد صادرات فرش در استان انجام مي‌شود، طبق نرم کشوري بايد ميزان بيمه شدگان نيز 35 درصد باشد ولي تعداد بيمه شدگان در سطح کشور حدود 10 درصد است. 

وي با بيان اين‌که تعداد بيمه شدگان صنعت فرش در استان کم‌تر از 50 هزار نفر است، متذکر مي‌شود: در حال حاضر در سطح استان ظرفيت 200 هزار نفري براي بيمه شدن داريم و قانون آن در مجلس تصويب شده است. 

وي بيمه را يکي از اصلي‌ترين دغدغه‌هاي بافندگان مي‌داند و مي‌گويد: زماني که بيمه‌ي بافنده‌اي متوقف مي‌شود، از آينده‌ي کاري خود دلسرد مي‌شود، در حالي که تمامي متوليان وظيفه دارند به مردم اميد داده و همت خود را نه تنها در شعار بلکه در عمل نشان دهند. 

چمني  با بيان اين‌که اکنون قيمت برخي مواد اوليه‌ي فرش مانند ابريشم و پشم نسبت به سال گذشته افزايش يافته، متذکر مي‌شود: افزايش مواد اوليه فرش باعث شده بافندگان تواني براي خريد مواد اوليه و توليد فرش نداشته باشند و اين عامل باعث مشکلات زيادي در آينده خواهد شد.

بر اساس اين گزارش، مسئولان «شوراي جهاني صنايع دستي» در سال 2015، از کارگاه‌هاي بافت، رنگرزي، بازار فرش و دانشکده فرش دانشگاه هنر اسلامي بازديد و در نهايت، تبريز را به عنوان «شهر جهاني بافت فرش» ثبت کردند. در عکس منتشر شده از ديدار «دونالد ترامپ» با رهبر کره شمالي نيز فرش هريس آذربايجان خود نمايي مي‌کند؛ اين در حاليست که پيش از اين ترامپ خريد و فروش فرش ايراني را در آمريکا ممنوع اعلام کرده و هر روز دستورات جديدي براي تحريم کالاهاي ايراني صادر مي‌کند. 

 مي‌توان با قاطعيت گفت که تبريز، مهد فرش است، فرشي که مي‌تواند به عنوان توليد کاملا ملي، اشتغالزايي کرده و رونق اقتصادي و ارز آوري به همراه داشته باشد. مشکلات مربوط به نقل وانتقال ارز به عنوان يکي از پيامدهاي تحريم‌ها، عدم گرايش هنرمندان به بافت طرح‌هاي جديد و ايجاد خلاقيت در هنر قالي بافي و عدم حمايت‌هاي کافي دولت از دست اندرکاران اين هنر صنعت، موانعي پيش روي توليد فرش دستبافت قابل رقابت و عرضه، در سطح جهاني هست.

گزارش از ليلا جليلي

ايسنا