در سال 1904بود که فيفا در سوئيس تأسيس شد و با پيگيري اين نهاد براي برگزاري مسابقات بين‌المللي فوتبال، نخستين جام بين‌قاره‌اي در سال 1920با شرکت 13 تيم اروپايي و مصر برگزار شد. در دور اول مسابقات، بلژيک و در دور دوم و سوم اروگوئه قهرمان شد. در سال 1928 فيفا مصمم شد اين جام بين‌قاره‌اي را «بين‌المللي» کند و اروگوئه را به عنوان ميزبان نخستين دوره‌ي جام جهاني معرفي کرد.

سال 1930 اين مسابقات با حضور تيم‌هاي ملي 13 کشور برگزار شد و در نهايت اروگوئه با پيروزي برابر آرژانتين، اولين قهرماني «جام جهاني فيفا» را به نام خود ثبت کرد.

در دوره‌هاي ابتدايي جام، تنها يک پوستر به عنوان نماد بازي‌ها منتشر مي‌شد و از لوگو يا عروسک‌هايي که به عنوان «طلسم شانس» شناخته مي‌شوند خبري نبود.

سال 1954که سوئيس ميزبان مسابقات بود، براي اولين‌بار علاوه بر پوستر بازي‌ها يک لوگوي اختصاصي هم رونمايي شد.

از سال 1966با ميزباني انگلستان، اولين عروسک شانس بازي‌هاي جام جهاني رونمايي شد و در دوره‌ي بعدي علاوه بر آن، يک توپ اختصاصي هم براي مسابقات جام جهاني طراحي شد؛ توپي که انحصار آن از آن زمان در اختيار شرکت آديداس بوده است.

در جام جهاني 2018نيز هوش مصنوعي پا به ميدان گذاشت و براي اولين‌بار توپ‌هاي هوشمند در اين جام استفاده شدند.

حالا مروري داريم بر تمام نمادها و نشان‌هايي که در ادوار مختلف جام جهاني تا امروز به کار رفته‌اند:

اروگوئه 1930: در دوره‌هاي اوليه‌ي بازي‌ها «جام جهاني»، خبري از لوگو و عروسک شانس نبود و نماد اصلي بازي‌ها پوستر آن بود. پوستر دور افتتاحيه‌ي اين مسابقات را طراحي از کشور ميزبان تصويرسازي کرد که در آن از عناصر جنبش هنري باب روز آن دوران يعني «آرت دکو» بهره برد. عناصر پوستر شامل دروازه‌باني است که لباسي به رنگ لباس تيم ملي اروگوئه به تن کرده و دستانش به بالا کشيده شده و توپ را کنج چارچوب دروازه م‌هار کرده است.

ايتاليا 1934: در اين دوره هم خبري از لوگو و نماد اختصاصي جام جهاني نبود و تنها  يک پوستر باز هم با استفاده از عناصر آرت دکو زينت‌بخش مسابقات بود. پوستر ايتاليايي‌ها تقريباً ساده بود: يک ملي‌پوش ايتاليا پا به توپ، از مقابل پرچم کشورهاي حاضر در مسابقات مي‌گذرد؛ اطراف اين تصوير با تايپوگرافي بدون کشيدگي حروف لاتين آراسته شده بود.

فرانسه 1938: پوستر مسابقات فرانسه را آنري دمي طراحي که در دهه‌هاي 20و 30ميلادي اندکي شناخته شده بود طراحي کرد. او از تکنيک چاپ استنسيل که در آن دوره شيوه‌ي رايج تبليغات تجاري و پروپاگاندا بود بهره برد.

مسابقات سال 1942که بنا بود آلمان ميزبان آن باشد به دليل درگيري اين کشور در جنگ جهاني دوم برگزار نشد. دور بعدي جام يعني مسابقات سال 1946هم به دليل ويراني‌هاي پس از اين جنگ عملاً امکان برگزاري نداشت.

برزيل 1950: روح «بين‌الملل‌گرايي» بعد از جنگ جهاني، در پرچم‌هايي که روي جوراب يک فوتباليست نقش بسته نمايان است که تا حدودي مشابه پوستر سال 1934ايتالياست. با اين حال بعد از گذشت چند دهه چنين پوستري از نظر ارزش هنري چندان شاخص به نظر نمي‌رسد.

سوئيس 1954: مسابقات سوئيس اولين دورهاي بود که ميزبان جام جهاني يک لوگوي اختصاصي براي بازي‌ها طراحي کرد؛ هرچند اين لوگو مانند نشآنهاي تجاري اثري هنري نبود: ساده، سودگرا و رسمي. چنين طرحي از دل مدرنيزم ناشي از انقلاب صنعتي بيرون آمد.

اما برعکس پوستر مسابقات از نگرشي هنري بهره‌مند بود و خلاف چيزي بود که از سوئيسي‌ها انتظار مي‌رفت. لباس و قيافه‌ي غيرعادي دروازه‌بان با سايه‌هايي روي صورتش، اين پوستر را جذاب کرده بود.

سوئد 1958: لوگوي سوئدي‌ها چنگي به دل نمي‌زد؛ دو حرف «وي» و «ام» سرواژه‌هاي عبارت «Varldsmasterskapet» به معني مسابقات قهرماني ج‌هان بود در کنار آن يک توپ و يک بازيکن فوتبال تصوير شده بود که عناصر ثابت طراحي‌هاي فوتبالي هستند.

اما پوستر مسابقات يک نکته‌ي سينمايي داشت. همزمان با اين دور جام جهاني فيلم «سرگيجه» اثر آلفرد هيچکاک با پوستر مشهورش که ساي‌هاي از يک شخص در زمين‌هاي دايرهاي بود نيز به سينماها آمده بود. پوستر سرگيجه کار سائول باس طراح نامدار بود که تأثيرش را روي طراح پوستر جام جهاني هم گذاشت. گذشته از عناصر آشناي توپ و پرچم، نکت‌هاي که پوستر سوئدي‌ها را متمايز مي‌کرد، به کاربردن چند زبان در نوشتار آن بود. پيش از آن پوسترها تنها  به زبان کشور ميزبان بودند.

شيلي 1962: لوگو و پوستر مسابقات شيلي تا اينجاي کار خلاقانه‌ترين نمادهاي جام جهاني بودند. نيمه‌ي بالايي لوگو توپ فوتبال، نيمه‌ي پاييني کره ي زمين و طرح يک استاديوم منقش به پرچم کشور ميزبان عناصر اصلي پوستر بودند که بخوبي کنار يکديگر هماهنگ شدند.

پوستر بازي‌ها برخلاف لوگو کامللاً ميني‌مال بود. کره‌ي زمين در زمينه‌اي آبي و توپ فوتبالي که به شکل ماه –احتمالاً- دور زمين مي‌چرخد، ساده و زيبا به نظر مي‌رسيد. نکته‌ي جالب اينکه تنها  کشور رنگي روي نقشه ي زمين کشور شيلي است که با رنگ توپ همانند است. فيفا اين پوستر را از ميان 300اثر ارائه‌شده در يک مسابقه انتخاب کرد.

انگلستان 1966: لوگوي اين دوره غير از ترکيب تکرارشونده‌ي توپ و زمين و پرچم، يک نکته‌ي جديد داشت: اولين‌باري بود که روي لوگو به عنوان «جام ژول ريمه» (رئيس فيفا و بنيانگذار مسابقات جام جهاني) اشاره شد و تصوير کاپ مسابقات که با کاپ امروزي متفاوت بود هم رو آن ديده مي‌شود.

پوستر مسابقات بسيار ساده بود. اولين سالي بود که عروسک يا نماد شانس در صورت يک شير به نمادهاي مسابقات اضافه شد. اسم اين عروسک «ويلي شيره» بود که انگار داشت توپ را به رديف آخر جايگاه تماشاگران شوت مي‌کرد با اين حال بخت يار انگلستان بود توانستند در اين دوره قهرمان جام جهاني شوند.

مکزيک 1970: لوگو و پوستر اين دور از مسابقات تجسم مطلق سادگي بودن! هردو نسخه‌ي منفي و مثبت يک طرح بودند که تايپوگرافي زير آنها ال‌هام گرفته از لوگوي المپيک 68مکزيک بود که به نشآنهاي تجاري و يافتن راه‌ها ارجاع داشت. با اين حال اين پوستر بين مردم بسيار محبوب شد.

در اين دوره از جام براي اولين بار از نسل جديد توپ‌هاي آديداس که ديگر شبيه توپ‌هاي 12تکه‌ي واليبال نبود استفاده شد؛ توپ‌هايي که به «چهل تکه» معروف شدند؛ طرحي که در نمادهاي جام هم ديده مي‌شود.

عروسک شانس اين دوره هم که پسر بچه‌اي با کلاه «سامبررو» يا همان کلاه‌هاي معروف مکزيکي و لباس تيم ملي اين کشور بود «خوآنيتو» نام داشت که برگرفته از اسم پرکاربرد «خوآن» بود و به معني «خوآن کوچولو» است.

آلمان غربي 1974: لوگوي اين دوره از مسابقات بسيار تحت تأثير طراحي مينيماليستي دوران صنعتي بود. شکل‌هاي ساده‌ي آن يادآور يک توپ، حرکت و تلاقي آن با تور دروازه –يعني گل- بود. دو حرف «و» و «م» هم سرواژه‌ي عبارت «Weltmeisterschaft » به معني جام جهاني آلمان، در لوگو مشاهده مي‌شد.

عروسک شانس اين دوره از مسابقات نيز دو پسربچه به نام «تيپ و تَپ» بودند که لباس تيم ملي آلمان به تن داشتند.

هنرمندي به نام هورست شافر نيز طراحي پوسر مسابقات را برعهده داشت که از سبک امپرسيونيستي براي نشان دادن يگانگي فوتبال و هنر استفاده کرده بود.

آرژانتين 1978: در لوگوي مسابقات آرژانتين هم ساده  بود و در آن از رنگ‌هاي آبي و سفيد پرچم کشور ميزبان استفاده شد که خطوط عمودي آن يادآور دو دستي که يک توپ را گرفته است بود. اما پوستر بازي‌ها به مراتب جذابتر بود: دو فوتباليست –از تيم ميزبان- که با نقطه‌هاي رنگي به تصوير کشيده شده در حال شادي پيروزي.

عروسک شانس آرژانتيني‌ها «گوشيتو» نام داشت؛ باز هم پسري با لباس تيم ملي آژانتين که يک کلاه بر سر و شلاقي به دست داشت که نماد گاچرآنهاي آمريکاي جنوبي موسوم به «گائوچوس» بوده است.

شرکت آديداس بعد از دو دوره طراحي توپ مسابقات را هم بر مبناي «تحرک و هيجان» تغيير داد و اسم آن را «تانگو» گذاشت. طرحي که در پنج جام بعدي هم به همان صورت به کار رفت.

اسپانيا 1982: پرچم اسپانيا و توپ فوتبال تمام عناصري بود که در لوگوي اين دور از بازي‌ها به کار رفت؛ همين و بس. اما پوستر تا دلتان بخواهد شلوغ و درهم ريخته بود. هنرمند کاتالان خوآن ميرو پوستر را طراحي کرد. او طرحي به سبک سورآليسم خلق کرد که در آن از رنگ‌هاي گرم و شاد استفاده شده بود و کاملاً اسپانيايي به نظر مي‌رسيد.

«نارانجيتو» اسم عروسک شانس اسپانيايي ‌ها بود که استثناً پسر بچه نبود؛ او يک پرتقال بود که لباس تيم ملي اسپانيا به تن داشت! اين ميوه نماد ميوه‌هاي اسپانياست و اسمش هم ملهم از «نارانجا» است که در اسپانيولي به معني پرتقال است.

مکزيک 1986: لوگوي مسابقات مکزيک به همان عناصر آشناي کره‌ي زمين و توپ فوتبال برگشت. زميني که دو قسمت شده اما به وسيله‌ي توپ به هم متصل شده است. در طراحي لوگو از تايپوگرافي مشابه جام جهاني 70و المپيک 68مکزيک استفاده شد.

آني لبوويتز تنها  عکاس تاريخ بود که مأمور شد پوستر جام جهاني را عکاسي و طراحي کند؛ او سراغ سنگ‌نگاره‌هاي آزتک‌ها رفت و آثار باستاني مکزيک را دوباره در مرکز توجه جهانيان قرار داد.

آديداس هم با الهام از همين آثار باستاني مکزيک طراحي توپ بازي‌ها را کمي تغيير داد و اسمش را گذاشت «آزتکا».

به دنبال اسپانيا که از يک ميوه براي نماد شانس استفاده کرده بود مکزيکي‌ها هم فلفل «‌هالاپينو» را که سمبل غذاهاي ملي آنهاست، به عنوان نماد انتخاب کردند و يک کلاه سامبررو که نماد پوشش محلي آنهاست روي سرش گذاشتند.

ايتاليا 1990: لوگوي ايتاليايي‌ها بسيار ساده بود. يک توپ که با استفاده از رنگ‌هاي پرچم اين کشور حالتي سه بعدي پيدا کرده. آنها هم براي طراحي پوستر سراغ آثار تاريخ کشورشان رفتند و آلبرتو بري هنرمند مشهور ايتاليايي با تصويري نگاتيو ساختمان کولوسئوم و پرچم کشورهاي شرکت‌کننده، براي اولين بار با روش‌هاي ديجيتال يک پوستر براي جام جهاني خلق کرد.

نماد شانس بازي‌هاي ايتاليا هم متفاوت بود: يک عروسک چوبي با سري به شکل توپ و بدني به رنگ پرچم ميزبان  که اسمش «چائو» بود که در زبان ايتاليايي به معني سلام است. در طراحي توپ هم به تاريخ وهنر ايتاليا توجه شده بود.

ايالات متحده‌ي آمريکا 1994: لوگوي مسابقات آمريکا هم باز به عناصر توپ و برچم ارجاع داشت که خطوط مورب آن ورزش و حرکت را القا مي‌کرد.

پوستر بازي‌ها را پيتر مکس، هنرمند نيويورکي طراحي کرد و در آن از رنگ‌هاي گرم، نقشه‌ي آمريکا روي کره‌ي زمين و يک فوتباليست معلق در هوا استفاده کرد که در حال شوت کردن توپ به آسمان است؛ به گفته‌ي مکس، اين نمايانگر جذابيت جهاني فوتبال است.

عروسک شانس بازي‌ها سگي به نام «استرايکر» با لباس تيم ملي ايالات متحده بود. سگ در اين کشور رايج‌ترين حيوان خانگي محسوب مي‌شود و مردم آمريکا آن را به عنوان نماد بازي‌ها انتخاب کردند.

فرانسه 1998: لوگوي بازي‌هاي فرانسه شامل يک توپ است که بر فراز کره‌ي زمين مانند خورشيد در حال طلوع است و در آن از رنگ‌هاي پرچم فرانسه استفاده شده است.

تعجبي نداشت که عروسک شانس سال ?? يک خروس بود چراکه اين حيوان از ديرباز نماد کشور فرانسه است و همواره روي لباس‌هاي تيم ملي اين کشور تصوير يک خروس وجود دارد. اسم آن خروس «فوتيکس» بود که از ترکيب تو کلمه‌ي فوتبال و «آستريکس» (يک شخصيت مشهور کميک استريپ‌هاي فرانسوي) ساخته شده بود.

فرانسوي‌ها براي طراحي پوستر بازي‌ها يک مسابقه‌ي طراحي راه انداختند که يک دختر دانشجوي گرافيک برنده‌ي آن شد. پوستر يک زمين فوتبال را نشان مي‌دهد که به سبک نقاشي تلفيقي خلق شده و در بافت آن از رنگ‌هاي ملي فرانسه استفاده شده است. آديداس هم در توپ بازي‌ها از همين رنگ‌ها  بهره گرفت.

کره - ژاپن 2002: در اين دور از مسابقات براي اولين بار از شکل کاپ قهرماني در طراحي لوگو استفاده شد. اين اولين بار بود که دو کشور بطور مشترک ميزبان جام جهاني بودند و به همين دليل لوگو نمادي از اتحاد بين ملت‌هاي ميزبان تفسير شد.

در اين دوره براي اولين بار سه عروسک شانس به عنوان نماد بازي‌ها معرفي شدند. «آتو، کاز و نيک» سه شخصيتي بودند که متناسب با حال و هواي آدم‌هاي «نسل کامپيوتر» و «دنياي آينده» طراحي شدند. اسم آنها هم بصورت رأي‌گيري آنلاين و از طريق فروشگاه‌هاي مکدونالد در کشورهاي ميزبان انتخاب شد.

از آنجا که دو کشور ميزبان بودند فيفا از هر کشور يک گرافيست دعوت کرد تا با همکاري يکديگر پوستر مسابقات را طراحي کنند.

در اين دوره آدايداس يک بار ديگر طراحي توپ بازي‌ها را عوض کرد. بنا به فرهنگ آسيايي توپ رنگين تر شد و نقش روي آن شتاب و حرکت را القا مي‌کرد. اين تغيير فقط در ظاهر توپ نبود و لايه‌هاي داخلي آن هم نازکتر شد که توپ پرواز بهتري داشته باشد.

آلمان 2006: شعار بازي‌هاي آلمان «زمان دوست شدن» بود و در طراحي لوگو نيز از همين مفهوم استفاده شد. صورتک‌هايي کنار هم که حس لذت و سرخوشي کنارهم بودن را القا مي‌کردند؛ غايت مسابقات هم کنارهم جمع کردن مردم ملت‌هاي مختلف بود. در اين لوگو براي اولين بار لوگوي دور قبلي مسابقات هم گنجانده شد.

آلماني‌ها شير را دوباره به عنوان عروسک شانس بازي‌ها انتخاب کردند؛ شيري که لباس تيم ملي آلمان را پوشيده بود اما شرت ورزشي به پا نداشت! در عوض دو اسم داشت. «گولئو» که ترکيب دو کلمه ِ گل و لئون (شير) بود و «پيله» که در زبان محاوره‌ي آلماني به معني فوتبال است.

پوستر بازي‌ها در رقابت با چهار پوستر ديگر بيشترين رأي مردمي را کسب کرد. در اين اثر ستاره‌هاي کهکشان تصوير يک توپ را در آسمآنها ساخته‌اند که القا کننده‌ي مفهوم رويا و آرزوست.

آديداس در اين دوره هم توپ بازي‌ها را از لحاظ فني ارتقا داد و سطح بيروني توپ را تا جاي ممکن صاف وسيقلي کرد که کمترين اصطکاک و بهترين حرکت را داشته باشد.

آفريقاي جنوبي 2010: در لوگوي اين دوره از مسابقات از رنگ‌هاي گرم آفريقايي استفاده شد و فوتباليستي که ضربه‌ِ برگردون مي‌زند. لوگوي جام جهاني 2002هم گوشه‌ي بالايي آن جا خوش کرده بود. همچنين عنوان فيفا براي سومين دوره‌ي متوالي در لوگو درج شد. مضمون شعار اين دوره «کي ناکو» به معني «وقتشه» و هدف بازي‌ها ارج نهادن به انسانيت در آفريقا اعلام شده بود.

«زاکومي» عروسک شانس اين دوره، يک يوزپلنگ بود که با رنگ‌هاي رايج لباس‌هاي ورزشي آفريقاي جنوبي يعني زرد و سبز رنگ‌آميزي شده بود. اسم اين يوزپلنگ ترکيب «زا» (مخفف آفريقاي جنوبي در زبان محلي) و «کومي» (به معني شماره‌ي 10) بود.

پوستر بازي‌ها هم برگرفته از نقشه‌ي قاره‌ي آفريقا بود که بالاي تبديل به بازيکني شده که با سر به توپ ضربه مي‌زند و پايين آن در واقع محل برگزاري رقابت‌ها بود. اين فرد درواقع نماد تمام مردم آفريقا بود. اين پوستر را دو هنرمند گرافيست با همکاري يکديگر طراحي کردند.

طبق معمول توپ بازي‌ها را آديداس طراحي کرد و بنا به روال چند دوره ي اخير از رنگ‌هاي نمادين کشور ميزبان در رنگ‌آميزي آن بهره‌ برد. اين توپ «جابولاني» نام داشت و اولين توپ آديداس بود که از هشت تکه تشکيل شده بود و بنا به ادعاي سازنده «گردتر» و دقيق‌تر از توپ‌هاي قبلي بود.

برزيل 2014: عنوان لوگوي بازي‌هاي برزيل «الهام» بود. رنگ‌هاي سبز و زرد آن نمايانگر محيط زيست جنگلي - استوايي کشور ميزبان بود که در پرچم برزيل نيز ديده مي‌شود. شکل کلي لوگو هم يادآور کاپ قهرماني مسابقات بود که برزيل پنج بار آن را برنده شده و به همين خاطر يک دست با پنج انگشت در تصوير گنجانده شده بود. دو دست نيز انگار از بالا جام را در بر گرفته‌اند که نشانه‌ي اتحاد و گردهم‌آيي آدم‌ها بوده است.

عروسک شانس بازي‌ها هم به شکل جانوري بومي و در معرض انقراض به نام آرماديلو بود که «فولکو» نام داشت. فولکو از ترکيب فوتبال و اکولوژي ساخته شده بود که مخاطبان فوتبال را به اهميت محيط زيست واقف کند.

اين مهم در طراحي پوستر نيز مورد توجه برگزارکنندگان جام جهاني بود و آن از عناصر طبيعت و جانداران بهره گرفته شد. رنگ‌آميزي پوستر نيز با سه رنگ آبي، زرد و سبز که سه رنگ پرچم برزيل است انجام شد.

آديداس براي اين دوره نيز طراحي توپ مسابقات را عوض کرد. بيش از يک ميليون هوادار فوتبال برزيلي، در يک رأي‌گيري عمومي اسم «برازوکا» را براي اين توپ انتخاب کردند. اين واژه در زبان محلي به معني «برزيلي» است که به سبک زندگي برزيلي هم ارجاع دارد.

روسيه 2018: روسيه در طراحي لوگوي بازي‌ها به دو چيز مهم توجه داشت يکي خود جام جهاني و ديگري ماجراجويي‌هاي فضايي کشورش. لوگو تشکيل شده از طرح کاپ قهرماني که بالاي آن نمادهاي اجرام آسماني ديده مي‌شود. دو رنگ آبي و قرمز از پرچم اين کشور گرفته شده و رنگ طلايي هم رنگ جام است. البته هر سه رنگ از ديرباز در هنرهاي مختلف اين کشور نيز کاربرد فراواني داشت‌هاند.

اسم عروسک شانس روس‌ها «زابيويکا» است که به شکل يک گرگ با لباس تيم ملي روسيه طراحي شده است. زابيويکا در روسي به معني «کسي که امتياز مي‌گيرد» است اين عنوان نماد اجتماعي بودن و اعتماد به نفس بالاست.

روس‌ها پوستر مسابقات را بر اساس جنبش هنري «کانستراکتيويست» که هنر را براي عمل اجتماعي مي‌خواهد، طراحي کرده‌اند. مرد روي پوستر لِو ياشين، فوتباليست مشهور زمان شوروي است که به عنکبوت سياه معروف بود و از او به عنوان برترين دروازه بان تاريخ فوتبال ياد مي‌کنند. ياشين در حال مهار توپي است که نصف آن کره‌ي زمين است و نقشه ي روسيه روي آن پيداست. اشعه‌هاي زرد و نارنجي به همراه دايره ي سبز وسط پوستر به 12ميدان مسابقه در جام جهاني اشاره دارد.

آديداس براي اين دوره از جام هم يک توپ اختصاصي طراحي کرده است. اسم توپ تِلِستار 18بود که يادآور مدل تلستار آديداس در جام جهاني 1970مکزيک است؛ اما اين بار با آخرين تلکنولوژي روز دنيا. اين اولين توپ هوشمند جام‌جهاني است که از طريق يک تراشه، به داور اطلاع مي‌دهد که توپ از خط رد شده يا نه.

منبع: ايسنا - ترجمه از ميثم خدمتي