دکتر افشين استوار در آستانه روز جهاني پوکي استخوان، با اشاره به شعار امسال روز جهاني پوکي استخوان مبني بر "براي سلامت استخوان اقدام کنيم"، گفت: اين شعاري دو بعدي است که از يک سو بر فعاليت فيزيکي و بدني تاکيد دارد و از سوي ديگر بر اين امر تاکيد دارد که بايد در بخش پيشگيري، اصلاح سبک زندگي، تشخيص به موقع و تکميل درمان براي پيشگيري از شکستگي ناشي از پوکي استخوان اقدام شود و در اين زمينه گام برداريم.

چه زماني پوکي استخوان رخ مي‌دهد؟

او در تعريف پوکي استخوان، توضيح داد: پوکي استخوان به معناي کاهش تدريجي تراکم معدني استخوان به شکلي است که سبب پوکي و سپس شکستگي استخواني شود. اين روند به تدريج رخ مي‌دهد و اغلب اوقات هيچ علامتي ندارد. تنها راه اينکه آگاه شويم به پوکي استخوان مبتلا هستيم يا خير، مراجعه به پزشک و انجام سنجش تراکم استخوان است.

تاثير مستقيم سبک زندگي بر بروز پوکي استخوان

وي درباره ميزان سواد سلامت مردم در رابطه با بيماري‌هاي غيرواگير از جمله پوکي استخوان، تصريح کرد: متاسفانه آگاهي مردم درباره پوکي استخوان حتي نسبت به ساير بيماري‌هاي غيرواگير خيلي پايين‌تر است. يک علت مهم اين اتفاق آن است که پوکي استخوان بيماري خاموش است؛ زيرا هيچ علامتي ندارد و گاهي اوقات اولين علامت، شکستگي ناشي از پوکي استخوان است. از سوي ديگر پوکي استخوان به تدريج ايجاد مي‌شود زيرا حداکثر توده استخواني تا قبل از 30 سالگي رخ مي‌دهد؛ بنابراين زمينه ايجاد پوکي استخوان در کودکي و نوجواني فراهم مي‌شود؛ يعني اگر فردي در زمان کودکي و شيرخوارگي و پس از آن سبک زندگي نامناسب داشته باشد (عدم تغذيه مناسب، عدم فعاليت فيزيکي کافي، مواجهه با دود دست اول يا دوم دخانيات و...) زمينه بروز پوکي استخوان براي او در بزرگسالي فراهم مي‌شود.

او ادامه داد: احتمال بروز پوکي استخوان در بزرگسالي خانم‌ها و در سنين يائسگي که هورمون جنسي زنانه کاهش مي‌يابد و به دنبال آن محافظت اين هورمون از روي استخوان برداشته مي‌شود، افزايش مي‌يابد که به دنبال آن تراکم معدني استخوان کاهش يافته و استخوان ترد، پوک و شکننده شده و مستعد شکستگي مي‌شود.

پوکي استخوان؛ بيماري خاموش

استوار با تاکيد بر اينکه به علت خاموش بودن بيماري پوکي استخوان در زمينه پيشگيري از آن نيز به درستي عمل نمي‌شود، اظهار کرد: در مراحل و سنين بالاتر تشخيص به موقع بيماري يکي از چالش‌هاي ما است و يکي از مهم‌ترين شکاف‌هايي است که وجود دارد. خانم‌هاي بالاي ?? سال (بويژه پس از يائسگي) و مردان بالاي 60 سال بايد براي اطمينان از سلامت استخوان خود به پزشک مراجعه کنند. مطالعاتي که ما انجام داده‌ايم نشان دهنده اين است که حدود 70 درصد (بيش از دو سوم) خانم‌هايي که در معرض خطر پوکي استخوان و شکستگي هستند براي تشخيص پوکي استخوان مراجعه نکردند و اقدامات تشخيصي برايشان انجام نشده است. اين مطالعات به ما نشان داد در صورت انجام تشخيص به موقع در بانوان معمولا درمان به سرعت آغاز مي‌شود، اما متاسفانه مشکل بزرگ‌تر ما پايبندي به تکميل و ادامه درمان است.

پايبندي به درمان اصل اول بهبود پوکي استخوان

وي با اشاره به اينکه درمان پوکي استخوان درماني طولاني مدت است،‌ تصريح کرد: فاز اوليه درمان حداقل 3 و يا 5  سال طول مي‌کشد و مهم است که افراد بدانند بايد درمان خود را کامل کنند تا نتيجه مناسب بگيرند. مطالعات ما نشان مي‌دهد بيش از 85 درصد خانم‌هايي که درمان را آغاز مي‌کنند پيش از يک سالگي درمان خود را رها کرده و دوره درماني را تکميل نمي‌کنند و پايبندي به درمان وجود ندارد. در طول درمان پزشک معالج مرتبا اثربخشي درمان را از طريق انجام سنجش تراکم استخوان پايش مي‌کند و در صورتي که درمان، اثربخشي لازم را نداشته باشد، اقدامات تکميلي انجام مي‌شود.

رئيس پژوهشگاه علوم غدد و متابوليسم، تاکيد کرد: اقدامات ما در قالب پويش سراسري پوکي استخوان در راستاي ‌آگاهي بخشي به مردم و افزايش حساسيت در آنها است تا بدانند چگونه مي‌توانند سلامت استخوان خود را حفظ کرده و از وقوع شکستگي جلوگيري کنند.

لبنيات منبع اصلي تامين پروتئين و کلسيم

وي درخصوص تاثير مصرف شير و لبنيات در جلوگيري از بروز پوکي استخوان، اظهار کرد: به طور کلي ميزان دريافت پروتئين، کلسيم و ويتامين D براي داشتن يک استخوان سالم و قوي بسيار اهميت دارد که ما يک استخوان قوي و سالم داشته باشيم. يکي از منابع اصلي تامين پروتئين و کلسيم، لبنيات و بخصوص شير است. از سوي ديگر تغذيه انحصاري با شير مادر در دوره شيرخوارگي بسيار با اهميت است و مطالعات مختلفي وجود دارد که نوزاداني که با شير مادر تغذيه مي‌شوند در بزرگسالي توده استخواني بهتري داشته و کمتر به پوکي استخوان مبتلا مي‌شوند.

وي افزود: از طرفي براي پس از دوره شيرخوارگي شواهد متعددي وجود دارد که مصرف لبنيات و شير مي‌تواند ميزان مورد نياز کلسيم و پروتئين براي بدن را تامين کند و باعث پيشگيري از پوکي استخوان شود. از اين رو براي داشتن استخوان قوي بر مصرف لبنيات و شير تاکيد داريم.

آثار گراني لبنيات بر افزايش بروز پوکي استخوان

او تاکيد کرد: آنچه مسلم است اين است که گران شدن لبنيات و در دسترس نبودن شير و مواد لبني، مصرف آن را در سال‌هاي اخير به شدت کاهش داده است و اين مي‌تواند عاملي باشد که در آينده مشکل پوکي استخوان تشديد شود. موضوع مهم‌تر اين است که در کشور ما جمعيت سالمندي به سرعت در حال افزايش است؛ بنابراين از آنجايي که پوکي استخوان مشکل دوره سالمندي است، تغذيه ناکافي در زمان جواني و نوجواني مي‌تواند اين مشکل سالمندي را تشديد کند.

لزوم تغذيه با شير مادر تا دو سالگي

وي درباره تغذيه انحصاري با شير مادر توضيح داد: سن توصيه شده براي تغذيه با شير مادر تا دو سالگي است و بيشتر شدن اين سن هم براي نوزاد ضرري ندارد و براي مادر هم خطر زيادي ندارد. تغذيه با شير مادر به طور کلي براي مادر منافع زيادي دارد. شواهد زيادي وجود ندارد که تغذيه با شير مادر در دراز مدت باعث کاهش تراکم استخوان مي‌شود هرچند که در کوتاه مدت يک کاهش نسبي در تراکم معدني استخوان وجود دارد اما در بلند مدت در صورتي که مادر تغذيه مناسبي در دوره بارداري و شيردهي داشته باشد، پوکي استخوان و خطر شکستگي برايش افزايش نمي‌يابد.

جبران کمبود مصرف شير با برنامه شيرمدرسه

وي درباره تاثير برگزاري برنامه‌هايي نظير شيرمدرسه در حفظ تراکم استخواني، بيان کرد: مطالعه دقيق و مستقيمي در اين رابطه نداشتيم ولي مي‌دانيم که دسترسي به شير براي برخي افراد خيلي پايين است؛ بنابراين جبران اين مقدار به هر شکل از جمله در مدارس از طريق تغذيه رايگان مي‌تواند بخشي از کمبود مصرف شير را جبران کند. شير يکي از منابع اصلي تامين پروتئين و کلسيم در دوران کودکي است.

آمار بالاي کمبود ويتامين D در کشور

استوار ادامه داد: ماده موثر ديگر ويتامين D است که از طريق تغذيه و نور آفتاب به بدن افراد مي‌رسد. ميزان مواجهه با نور آفتاب در ميزان ساخته شدن ويتامين D موثر است؛ پوشاندن بدن،‌ عدم مواجهه با نور آفتاب، آلودگي هوا و... مي‌تواند ميزان ساخته شدن ويتامين D توسط پوست را کاهش دهد؛ بنابراين اين مقدار بايد از طريق تغذيه جبران شود. نکته با اهميت اين است که در افرادي که کمبود ويتامين D ندارند، نيازي به مصرف مکمل‌هاي ويتامين براي جايگزين کردن ميزان ويتامين D نداريم. در صورتي که فرد تغذيه مناسب داشته باشد،‌ ويتامين D به اندازه کافي دريافت مي‌کند اما در افرادي که کمبود ويتامين D دارند اين کمبود حتما بايد از طريق مکمل جبران شود.

وي با اشاره به اينکه کمبود ويتامين D در کشور ما در ميان افراد خيلي زياد است، گفت: مطالعات مختلف نشان داده‌اند که بعضا تا 80 درصد افراد دچار کمبود ويتامين D هستند. در مناطق روستايي که مواجهه با نور آفتاب به خوبي وجود دارد طبيعتا کمبود ويتامين D از طريق ساخته شدن در پوست جبران مي‌شود، اما براي کساني که در شهر زندگي مي‌کنند و مواجهه با نور آفتاب کمتر است، توصيه مي‌شود که آزمايش ويتامين D انجام دهند و در صورت کمبود حتما با تجويز پزشک مکمل مصرف شود.

مصرف خودسرانه مکمل ويتامين D توصيه نمي‌شود

او تاکيد کرد: بسته به ميزان کمبود ويتامين D دُز مکمل ويتامين D متفاوت است و براي اينکه بدانيم بايد چه ميزان مکمل ويتامين D مصرف کنيم بايد آزمايش دهيم و نتيجه را به پزشک نشان دهيم. نکته مهم اين است که در افرادي که کمبود ويتامين D ندارند و يک تغذيه طبيعي و مواجهه کافي با نور آفتاب دارند، نيازي به مصرف مکمل ويتامين D براي پيشگيري از پوکي استخوان يا پيشگيري از شکستگي نيست؛ بنابراين مصرف خودسرانه مکمل ويتامين D توصيه نمي‌شود. براي کساني که دچار پوکي استخوان هستند و يا براي خانم‌هاي در سنين يائسگي براي درمان پوکي استخوان، کلسيم و ويتامين D روزانه در کنار داروهاي اصلي درمان کننده تجويز مي‌شود. درباره تاثير ويتامين D در درمان بيماري‌ها از سرطان تا کوويد19 و... بحث علمي زيادي است اما شواهد علمي معتبري وجود ندارد که ويتامين D مي‌تواند جلوي اين بيماري‌ها را بگيرد.

آمار 42 درصدي شيوع پوکي استخوان در کشور

رئيس پژوهشگاه علوم غدد و متابوليسم دانشگاه علوم پزشکي تهران درباره آمار و ارقام موجود در زمينه پوکي استخوان در کشور، تصريح کرد: در جمعيت بالاي 60 سال کشور ما شيوع پوکي استخوان بيش از 42 درصد است و دو سوم خانم‌هاي بالاي 60 سال پوکي استخوان دارند و زماني که به سنين بالاي 75 سال مي‌رسيم،‌ شيوع پوکي استخوان به بالاي 80 درصد مي‌رسد؛ يعني از هر پنج خانم بالاي 75 سال، چهار نفر پوکي استخوان دارند که همه اينها به عوامل خطر در سنين پايين‌تر بازمي‌گردد و با کنترل اين عوامل خطر مي‌توان ميزان شيوع را تا حد زيادي کاهش داد.

او تاکيد کرد: در خانم‌هاي بالاي 60 سال شيوع پوکي استخوان نزديک 62 درصد و در آقايان حدود 24 درصد است و در کل در مجموع دو جنس شيوع پوکي استخوان در کشور حدود 42 درصد است که آمار بالايي است.

وي با تاکيد بر اينکه مهم‌ترين عارضه پوکي استخوان، شکستگي است، تصريح کرد: ما از اين موضوع نگرانيم. اساسا پوکي استخوان را درمان مي‌کنيم که جلوي شکستگي را بگيريم چون شکستگي مهم‌ترين عارضه پوکي استخوان است که باعث ناتواني و مرگ مي‌شود. مطالعات به ما نشان داده است که سالانه بيش از 170 هزار مورد شکستگي ناشي از پوکي استخوان در کشور رخ مي‌دهد.

کدام استخوان‌ها مستعد بروز شکستگي‌ها هستند؟

وي با اشاره به اينکه شکستگي ناشي از پوکي استخوان در سه ناحيه بدن شيوع بيشتري دارد،‌ اظهار کرد: شکستگي استخواني در ناحيه مچ دست، مهره‌هاي ستون فقرات بويژه مهره‌هاي ناحيه کمري و لگن از شيوع بالايي برخوردار است که شديدترين ميزان آن مربوط به شکستگي در استخوان لگن است. شکستگي استخوان لگن واقعا خطرناک است؛ زيرا حدود ?? تا ?? درصد مواردي که دچار شکستگي لگن شدند، در سال اول بعد از شکستگي، اين عارضه برايشان منجر به مرگ مي‌شود. از سوي ديگر علاوه بر مرگ و مير، ناتواني و وابستگي ناشي از شکستگي لگن خيلي بالا است؛ ?? درصد موارد ناشي از شکستگي لگن هيچ وقت نمي‌توانند به ميزان تحرک قبلي خود بازگردند و در ?? درصد موارد بعد از شکستگي لگن براي راه رفتن به کمک ديگران يا عصا وابسته مي‌شوند.

آمار و هزينه بالاي شکستگي استخوان لگن در ايران

وي افزود: متاسفانه بروز شکستگي لگن در کشور بالا است؛ به شکلي که ميزان بروز سالانه در گروه سني بالاي ?? سال در خانم‌ها حدود 157 نفر در هر 100 هزار نفر و در آقايان 138 در هر 100 هزار نفر است. اين ميزان بروز شکستگي لگن و مرگ و مير آن از همه سرطان‌هاي مختص زنان بيشتر است؛ در حالي که خيلي از سرطان‌هاي خانم‌ها درمان‌پذير است و يا به مدت طولاني‌تري شانس زنده ماندن دارند.

او با اشاره به هزينه اقتصادي بالاي شکستگي لگن ناشي از پوکي استخوان، گفت: مطالعات ما نشان داده است که حدود ? هزار ميليارد تومان هزينه‌اي است که سالانه به خاطر اين موضوع به کشور تحميل مي‌شود و به دليل اينکه جمعيت رو به سالمندي مي‌رود، سال به سال اين هزينه هم افزايش مي‌يابد و به خانوار و کشور فشار وارد مي‌کند.

4200 مرگ سالانه به علت شکستگي ناشي از پوکي استخوان

استوار ادامه داد: حدود 4200 مرگ به علت شکستگي ناشي از پوکي استخوان در هر سال داريم؛ بنابراين درصورتي که بتوان پوکي استخوان را به شکل موثر شناسايي و درمان کرد تا حد زيادي از بروز مرگ و مير به اين علت جلوگيري مي‌شود.

وي افزود: شکستگي در ناحيه مهره‌ها بعضا تشخيص داده نمي‌شوند، زيرا زماني که مهره‌ها مي‌شکند روي هم فشرده مي‌شوند و اين فشردگي به شکل يک کمردرد مزمن خود را نشان مي‌دهد که فرد به آن بي‌توجهي مي‌کند. عارضه ديگر شکستگي مهره، کوتاهي قد است که معمولا بيش از ? يا ? سانتي‌متر کوتاهي قد در افراد مسن معمولا علامت خطر مهمي است که ممکن است ناشي از شکستگي مهره باشد. گاهي اين علائم اتفاقي تشخيص داده مي‌شوند، يعني فرد به دليل ديگري مراجعه کرده است اما شکستگي مهره هم کشف مي‌شود.

کمبود دستگاه‌ سنجش تراکم استخوان در کشور

او ادامه داد: براي اين کار يک دستگاه مخصوص وجود دارد که متاسفانه دسترسي کافي به آن فراهم نيست و علاوه بر آن توزيع همان تعداد محدود موجود در کشور هم نامتوازن است. ?? درصد دستگاه‌هاي سنجش تراکم استخوان کشور در تهران قرار دارد و 50 درصد مابقي هم در ساير مراکز استاني قرار دارند و در شهرستان‌هاي کوچک و مناطق محروم و دور افتاده دسترسي به دستگاه سنجش پوکي استخوان متاسفانه به خوبي فراهم نيست و اين سبب مي‌شود مشکلات تشخيصي پوکي استخوان وجود داشته باشد.

استوار تاکيد کرد: اين دستگاه که توزيع آن هم در تمام نقاط کشور متوازن نيست، وارداتي است و تحريم‌ها بر تامين آن اثرگذار بوده است. دستگاه تشخيصي به شدت گران شده است و هزينه خريد و نگهداري آن افزايش يافته است و مشکلات اقتصادي سبب کاهش تمايل ارائه دهندگان خدمت براي واردات آن شده است.

کاهش امنيت غذايي، عاملي براي افزايش بروز پوکي استخوان

او در پاسخ به اين سوال که آيا مي‌توان گفت بروز پوکي استخوان در استان‌هاي محروم بيشتر از ساير استان‌ها است يا خير؟ گفت: پوکي استخوان بيماري دوره سالمندي است؛ بنابراين اگر در گيلان شيوع پوکي استخوان بيش از سيستان و بلوچستان باشد به اين علت است که جمعيت سالمند گيلان دو برابر سيستان و بلوچستان است. اگر اثر سن را کنار بگذاريم و بدون اين متغير بخواهيم به سوال پاسخ دهيم، جواب مثبت است و به طور کلي در مناطق کمتر برخوردار که امنيت غذايي پايين‌تر است، شيوع پوکي استخوان افزايش مي‌يابد. به عنوان مثال يک فرد 50 ساله در استان گيلان به دليل دسترسي بهتر و داشتن تغذيه مناسب‌تر، پوکي استخوان کمتري نسبت به يک فرد 50 ساله در سيستان و بلوچستان دارد.

تاثير مصرف کورتون‌ها بر بروز پوکي استخوان

وي با تاکيد بر اينکه بيماري‌هاي مختلف و مصرف داروهاي مختلف مي‌تواند سبب بروز پوکي استخوان شود، توضيح داد: به طور مشخص مصرف کورتون‌ها مي‌تواند سبب بروز پوکي استخوان شود و متاسفانه مصرف کورتون در کشور ما به دلايل مختلف در حال افزايش است و به طور کلي مصرف بي‌رويه آن هم وجود دارد. برخي بيماري‌ها و درمان آنها هم مي‌تواند سبب بروز پوکي استخوان شود؛ به عنوان مثال ابتلا به سرطان و مصرف داروهاي شيمي درماني،‌ برخي بيماري‌هاي روماتيسمي و مصرف داروهاي آن، ابتلا به سوء تغذيه شديد و... همه مي‌تواند عاملي براي بروز پوکي استخواني باشد که از آن تحت عنوان "پوکي استخوان ثانويه" ياد مي‌شود که در سنين پايين‌تر رخ مي‌دهد.

عوارض سال‌هاي کرونايي بر يک بيماري خاموش

رئيس پژوهشگاه علوم غدد و متابوليسم درباره آثار کرونا بر بروز، شناسايي،‌ تشخيص و درمان پوکي استخوان،‌ گفت: پوکي استخوان به شدت تحت تاثير کرونا بوده است و در زمان کرونا افزايش يافته است. کم‌تحرکي به دليل ماندن در خانه،‌ تغذيه نامناسب، مصرف بيش از حد سيگار و الکل به دليل خانه‌نشيني و... که همگي از عوامل خطر پوکي استخوان هستند در زمان کرونا افزايش يافت و اين درحالي بود که تحت تاثير اين همه‌گيري، تشخيص پوکي استخوان و سنجش تراکم استخواني کاهش يافت؛ بنابراين تشخيص به موقع کاهش يافت. از طرف ديگر در ميان افراد شناسايي شده نيز عده‌اي پايبندي به درمان را کنار گذاشته و درمان را رها کردند که اين امر هم تاثيرات منفي بر بيماري پوکي استخوان گذاشت و حتي بروز شکستگي در دوره کرونا را افزيش داد. يک نکته با اهميت ديگر هم اين است که از آنجايي که در زمان کرونا بخش مهمي از درمان‌هاي بستري و سرپايي به اين بيماري واگيردار اختصاص يافت، برخي از خدمات درماني مرتبط با شکستگي و پوکي استخوان هم از طرف ارائه دهنده خدمت دچار اختلال شد.

وي افزود: به دليل کاهش خروج سالمندان از خانه در دوره کرونا، ميزان سقوط و افتادن در آنها و به دنبال آن شکستگي استخواني کاهش يافت، اما در کل پيش‌بيني مي‌شود به دلايل ذکر شده در آينده و با فروکش کردن کرونا بيشتر شاهد افزايش مشکلات ناشي از پوکي استخوان باشيم.