زماني که نياکان صفوي در قرن هاي هفت و هشت هجري قمري اقدام به ساخت اين بنا کردند، شکوه و جلالي به اردبيل افزوده شد که نام اين شهر را به کتاب هاي تاريخ برد و هرجا از عرفان، دين و معماري ايراني اسلامي سخن مي راندند نام اردبيل در ميان نام هاي ديگر مي درخشيد.

نوادگان شيخ صفي الدين اردبيلي عارف نامدار صفوي با هدف ماندگار ساختن نام جد خود در پيرامون محل تدفين و خانقاه وي بنايي ساختند و هر شاهي که بر مسند حکومت صفوي نشست به جلال و جبروت آن افزود تا جايي که شمار خدم و حشم اين بنا حتي از کاخ هاي پادشاهي زمان خود فزوني گرفت.

تمام هنر و اصالت معماري خاندان صفوي با ظرافت در گوشه گوشه اين بنا جا گرفت و هنرمندان در رشته هاي مختلف هر يک دستي بر سر و روي آن کشيدند. در واقع اين بنا بعدها به عنوان نماد حکومت شيعي که شاه اسماعيل صفوي را پشت سر داشت شهرت گرفت و آوازه آن مرزها را پيمود و مجموعه شيخ صفي الدين اردبيلي نظر تمامي کارشناسان خارجي و داخلي براي ثبت جهاني را به خود جلب کرد.

اما حال و روز اين بنا تا زماني که شاهان صفوي يکي پس از ديگري به اردبيل سفر مي کردند خوش بود و طي سال هاي پس از آن دست دشمنان داخلي و خارجي از اين بنا کوتاه نشد و ذره ذره شکل و چهره بنا از رونق افتاد و اسباب و اثاث و مواريث و موقوفات آن به تاراج رفت.

علاوه بر اين مجموعه شيخ صفي امروز درگير طرحي براي ساماندهي است، طرحي که در قالب آزادسازي محدوده آغاز و به اکتشاف و بازسازي و مرمت بخش هاي مختلف رسيد، اما امروز به دلايل مختلف از جمله عدم تخصيص اعتبار مناسب، هزينه کردهاي نامناسب و حتي برنامه ريزي غيراصولي و غيرکارشناسي زماني براي اتمام آن متصور نيست.

طرح ساماندهي؛ نيازمند اعتبار و برنامه ريزي

براين اساس کارشناسان حوزه گردشگري عقيده دارند که تداوم اين روند بي شک به بحث اصلي مجموعه شيخ صفي يعني گردشگري لطمات غيرقابل جبراني خواهد زد، چراکه اجراي طولاني مدت طرح هاي بهسازي که برخي از آنها سالها به حال خود رها شده با هيچ قاعده گردشگرپذيري و توسعه آن سازگار نيست و همين امر خود به تبليغات منفي منتج مي شود.

فراموش نکنيم که در قالب اين طرح  اکتشافات باستان شناسي، مرمت و محوطه سازي در محدوده اثر آغاز و نزديک به دو دهه است که برخي جسته گريخته انجام و برخي بعد از مدتي معلق مانده اند تا با چند داربست و تابلو گردشگران را از کنار آن عبور دهيم.

نمونه اصلي آن را مي توان در ضلع غربي در ورودي بنا مشاهده کرد که مدت ها است بدون تغيير باقي مانده و مشخص نيست اعتبارات سالانه مرمت اين بنا کي به داد اکتشافات نيمه تمام آن خواهد رسيد.

در ضلع شرقي خارجي بنا نيز پروژه اي از اکتشافات و مطالعات و محوطه سازي ها باقي مانده که به تعبير شهروندان سال ها است به همين شکل بوده و تغييري نکرده است.

آشپزخانه شيخ صفي نيز که در اين مجموعه خودنمايي کرده و گذشته درخشاني در تاريخ دارد همچنان مهجور مانده است، چنانچه حتي راهنمايان موزه زحمت معرفي آن را به بازديد کنندگان نمي کشند.

ناله سنگ قبرها و گوشي که شنوا نيست

در محوطه پشت بناي اصلي يعني بقعه الله الله نيز سنگ قبرهايي از شهداي جنگ چالدران، حکمرانان و فرمانروايان و شخصيت هاي تاريخي استان اردبيل وجود دارد که به رغم تعبيه حجره هايي در اطرا ديوار محوطه به حال خود رها شده است.

خبرگزاري مهر سه سال پيش نيز در گزارشي به اين موضوع پرداخت که در اين مطلب کارشناسان نسبت به نحوه نگهداري سنگ هاي قبر با شرايط فعلي انتقاد داشتند.

با اين وجود مدير کل سابق ميراث فرهنگي استان اردبيل با رد اين انتقادها نحوه نگهداري از اين آثار را مطلوب خواند، اما همين موضوع موجب شد که در بازديد سال گذشته استاندار اردبيل يکي از پژوهشگران تاريخ اردبيل که در محل حضور داشت، نسبت به اين موضوع انتقاد و خواستار ورود استاندار در اين خصوص شد.

اين سنگ ها که به لحاظ ارزش تاريخي و مطالعاتي و نيز دارا بودن ارزش هنري و فرهنگي از جمله خطوط و نقوش متمايز داراي اهميت زيادي است، هم اکنون زير برف و باران بخشي از ارزش خود را از دست مي دهند تا مشخص شود که با کشف اين سنگ قبرها طبيعت و البته بي توجهي ها نسبت به مهندسي معکوس کنده کاري هاي تاريخي روي آن همت کرده است.

در کنار طرح هاي به حال خود رها شده رقم قابل توجه آثاري که از اين مجموعه به سرقت رفته از حافظه اردبيلي ها پاک نخواهد شد.

اردبيلي هايي که هم اکنون سن آنها فراتر از هشتاد و ?? است خوب به ياد دارند که اين مجموعه چه مواريث و آثاري در خود جاي داده بود و شاهان صفوي به واسطه ارادت قلبي و معنوي به جد خود در شکوه بخشيدن به آن هر يک کمر همت بسته بودند.

نمونه آن در چيني خانه متجلي است. در کتب تاريخي از جمله «اردبيل در گذرگاه تاريخ» نوشته مرحوم بابا صفري اشاره شده که تعداد زيادي از اين چيني ها که بيش از هزار و ??? قطعه اعلام مي شود، ممهور به مهر سلطنتي با متن «بنده شاه ولايت عباس» و در زمان مطرح شدن قرارداد ترکمان چاي توسط روسها به سرقت رفته و تعدادي نيز به موزه ملي و موزه هاي اصفهان و شيراز فرستاده شده است.

علاوه بر اين در حال حاضر سهم اردبيلي ها از کتب خطي بقعه که جلدهاي آنها عموما از طلا و نقره بوده است و در کتاب بابا صفري به نقل از دايره المعارف بريتانيکا عالي ترين، کمياب ترين و گرانبهاترين کتب معرفي شده، فقط کپي کتاب ها و به تعداد انگشتان دست نامه هايي از حاکمان وقت است.

سنگ قبر تاريخي در لاي يکي از ديوارهاي مجموعه

برخي معتقدند آثار مکشوفه در باستان شناسي ها نيز به مناطق ديگر انتقال مي يابد. در تائيد اين ديدگاه بايد گفت طي حداقل ?? سال گذشته در سايه پروژه هاي اکتشافي آثار درخوري در اين مجموعه در معرض ديد عموم گذارده نشده و مشخص نيست حقيقتا چه آثاري در اکتشافات کشف شده است.

موقوفات پا درهواي مجموعه شيخ صفي

«زين العابدين عبدي بيگ نويدي شيرازي» در کتاب خود تحت عنوان «صريح الملک» به بازخواني موقوفات بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي پرداخته و بخش مهمي از مغازه ها، قريه ها، خانه هاي مسکوني و حتي حمام هايي که وقف بنا شده در اين کتاب شرح داده شده است.

در واقع وقف به اين مجموعه با هدف هزينه کرد درآمد آن به فقرا و مسکينان و گذران امور بقعه بود و متاسفانه در سال هاي بعد ليست موقوفات به دلايل مختلف به شدت کاهش يافت.

پرهيز از مرمت هاي غير اصولي و وصله اي

ثبت جهاني بقعه شيخ صفي الدين فرصتي بود تا توجه تورهاي گردشگري خارجي به نام اين اثر جلب شده و در برنامه هاي سفر خود آن را وارد سازند.

با اين وجود  برخي گردشگران نوروزي امسال نشان مي دهد نکته اي که بيش از همه توجه آنها را جلب کرده مرمت نادرست و غيراصولي در بخشهايي از بناهاي بيروني است.

به گونه اي که قسمتهايي از اين مرمتها بيشتر به وصله هايي شبيه است که کل مجموعه را از چشم مي اندازد، آنها تاکيد داشتند که نگه داري از اين بقعه کافي است.

رسانه هاي اين استان بويژه خبرگزاري مهر بارها نسبت به مرمت و بهسازي مناسب اين اثر که تنها اثر ثبت جهاني اردبيل است نظرات کارشناسان را انعکاس داده اند .

به گفته مسئول موزه هاي استان اردبيل هم اکنون گردشگران خارجي اين استان که بيشترين بازديد از موزه ها بويژه بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي داشته اند از کشورهاي آلمان، استراليا، کره، چين، کشورهاي اروپايي مانند بلژيک، فرانسه، اتريش و حتي از آمريکا بوده که در اين بين نيز عمده گردشگران از دو کشور آلمان و فرانسه است.

فردين عيني با يادآوري سفر توريست استراليايي و دقت نظر وي به اين مجموعه اضافه کرد: اين توريست از صبح تا عصر در بقعه حضور داشت و به دقت آن را بازديد مي کرد و حتي به عوامل موزه تاکيد مي کرد که بايد در حفاظت از اين اثر تمام تلاش خود را به کار گيرند.

اردبيل فاقد معماري هنري است

براين اساس سالها است طرح محوطه سازي و مرمت حريم اين بنا به درازا کشيده تا مديران علاوه بر اينکه بگويند مرمت اثر تاريخي هيچگاه تمام نمي شود، بلکه در مواقعي کمبود اعتبارات را عاملي در طولاني شدن اين طرح بدانند.

اين در حالي است که امام جمعه اردبيل در آيين تقديم لايحه بودجه شهرداري اردبيل به شورا طي سخناني با اشاره به ساماندهي محدوده مجموعه جهاني شيخ صفي با تاکيد به رعايت جايگاه اين منطقه طرح هايي مانند ساخت استخر و ورزشگاه را فاقد ضرورت خواند و خواستار احداث ميدان مناسبي براي تجمعات مردمي به ويژه در تاسوعا و عاشورا شد.

حجت الاسلام سيد حسن عاملي تاکيد دارد که اين ميدان بايد المان شهر اردبيل باشد و معاونت عمراني استاندار اردبيل راه و شهرسازي را موظف کند زمين مناسب براي ساخت در اختيار قرار دهد.

نماينده ولي فقيه در استان تاکيد کرد: در برخي شهرها به حدي ساخت و سازهاي زيبايي ديده مي شود که هر فرد را متحير مي کند و اين در حالي است که مشابه آن در اردبيل نداريم و بايد مسئولان نسبت به آن اقدام کنند.

محدوديت هاي اعتباري در حوزه مرمت

اين تاکيدات در حالي است که مدير کل ميراث فرهنگي استان معتقد است مرمت مجموعه شيخ صفي الدين اردبيلي نيازمند نگاه تخصصي بوده و علاوه بر آن فعاليتهاي اضطراري نيز در اين اثر انجام شده است.

کريم حاجي زاده با تاکيد به ضرورت مستقل شدن مديريت اين مجموعه اضافه کرد: مرمت اين اثر يک کار تخصصي است و حتي اگر از توان دانشگاه محقق اردبيلي با ?? رشته دکترا استفاده کنيم نمي توان به سادگي اين کار را به اتمام رساند و بايد با دقت اين مهم را پيگيري کرد.

مدير کل ميراث فرهنگي استان با اشاره به اينکه در کل اين بنا مصالح گران قيمت استفاده شده است، اضافه کرد: به عنوان مثال در نقاشي ها رنگ هاي طلايي از طلا و آبي از لاجورد است.

حاجي زاده معتقد است شناخت اين مصالح و ترميم آن يک کار تخصصي است و فرد بايد از مواد و مصالح، تکنيک اجرا، تزئينات و علوم دقيق اطلاع داشته باشد.

وي با بيان اينکه بهسازي اين مجموعه در مرحله تدوين طرح جامع است، اضافه کرد: در وضعيت فعلي مجبوريم در بهسازي بنا به صورت اضطراري وارد شويم.

به گفته مدير کل ميراث فرهنگي استان اين بنا ثبت جهاني است و عمليات فني زير نظر شوراي عالي بوده و حوزه علمي فرهنگي يونسکو به آن نظارت دارد.

حاجي زاده با بيان اينکه در سال هاي اخير کارهاي اساسي در ترميم اين بنا انجام شده تاکيد کرد: در حال حاضر احساس خطر نمي کنيم و بر اساس توان مالي ترميم اساسي صورت گرفته است.

وي با تاکيد به محدوديت هاي اعتباري در مرمت اين اثر تاريخي افزود: رديف ملي و استاني تخصيص يافته براي اين بنا را نمي توان بيش از اين به کار بست.

در واقع اين اظهارات را مي توان نقطه پايان برنامه هاي اجرابي در سال جاري براي اين اثر ثبت جهاني دانست.

مجموعه جهاني شيخ صفي الدين اردبيلي قرن ها است با آسيب هاي متعدد سرپا ايستاده و البته در طول عمر پربار خود نه زلزله شش ريشتري و نه تاراج دشمنان آن را به زانو درنياورده است. اما آيا مقاومت اين بنا در مقابل طرح هاي ?? ساله که البته هنوز هم بخش مهمي از آن به سرانجام نرسيده و بويژه کمبود اعتبارات که هر سال تلخ تر از سال قبل شنيده مي شود، کافي خواهد بود؟

گزارش و عکس: ونوس بهنود