شب قدر بهترين فرصت براي طلب آمرزش گناهان از خداوند است و پروردگار در شب بيست و يکم ماه رمضان عنايت خاصي به بندگان خود دارد و مي‌خواهد بواسطه شب بيست و يکم ماه مبارک رمضان بگونه‌اي بندگان خود را مورد آمرزش قرار دهد.

در چند روايت آمده است که از معصوم خواسته شد: مشخص کنيد که شب قدر کدام يک از اين دو شب است؟ ايشان تعيين نکرد، بلکه فرمود: «ما أَيْسَرَ لَيْلَتَيْنِ فِيما تَطْلُبُ؛ چه آسان است دو شب در آنچه مي‌جويي» يا آنکه فرمود: «ما عَلَيْکَ أَنْ تَفْعَلَ خَيْراً فِي لَيْلَتَيْنِ،؛ باکي بر تو نيست که در هر دو شب کار خير انجام دهي» و مانند آن رواياتي نيز وجود دارد.

اعمال مخصوص شب بيست‌ويکم ماه رمضان

نماز شب بيست و يکم ماه رمضان؛ در شب بيست و يکم ماه رمضان خواندن نمازي هشت رکعتي به گونه‌اي که پس از سوره حمد، هر سوره دلخواهي خوانده شود، مورد سفارش قرار گرفته است.

لعن بر قاتل اميرالمومنين علي(ع): گفتن ??? بار ذکر «اللهم العن قتلة اميرالمومنين» و زيارت اميرالمومنين(ع) توصيه شده است.

همچنين توصيه شده تا دعاي زير خوانده شود:

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَي مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اقْسِمْ لِي حِلْما يَسُدُّ عَنِّي بَابَ الْجَهْلِ وَ هُدًي تَمُنُّ بِهِ عَلَيَّ مِنْ کُلِّ ضَلالَةٍ وَ غِنًي تَسُدُّ بِهِ عَنِّي بَابَ کُلِّ فَقْرٍ وَ قُوَّةً تَرُدُّ بِهَا عَنِّي کُلَّ ضَعْفٍ وَ عِزّاً تُکْرِمُنِي بِهِ عَنْ کُلِّ ذُلٍّ وَ رِفْعَةً تَرْفَعُنِي بِهَا عَنْ کُلِّ ضَعَةٍ وَ أَمْناً تَرُدُّ بِهِ عَنِّي کُلَّ خَوْفٍ وَ عَافِيَةً تَسْتُرُنِي بِهَا عَنْ کُلِّ بَلاءٍ وَ عِلْما تَفْتَحُ لِي بِهِ کُلَّ يَقِينٍ وَ يَقِينا تُذْهِبُ بِهِ عَنِّي کُلَّ شَکٍّ وَ دُعَاءً تَبْسُطُ لِي بِهِ الْإِجَابَةَ فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ وَ فِي هَذِهِ السَّاعَةِ السَّاعَةِ السَّاعَةِ السَّاعَةِ يَا کَرِيمُ وَ خَوْفا تَنْشُرُ [تُيَسِّرُ] لِي بِهِ کُلَّ رَحْمَةٍ وَ عِصْمَةً تَحُولُ بِهَا بَيْنِي وَ بَيْنَ الذُّنُوبِ حَتَّي أُفْلِحَ بِهَا عِنْدَ الْمَعْصُومِينَ عِنْدَکَ بِرَحْمَتِکَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ؛

خدايا بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست، و آن چنان بردباري روزي من گردان که در ناداني را به روي من ببندد، و هدايتي که رهيدن از هر گمراهي را به وسيله آن بر من منت نهي و ثروتي که در هر فقري را به سبب آن بر من ببندي و نيرويي که به آن هرگونه ضعفي را از من برگيري و عزّتي که مرا به آن از هر خواري اکرام نمايي و مرتبه بلندي که مرا به آن از هر افتادني بلند گرداني، و امنيتي که به آن هر ترسي را از من دور کني و سلامتي کاملي که مرا به آن از هر بلايي بپوشاني و دانشي که به آن در هر يقيني را به رويم بگشايي و يقيني که به آن هر شکي را از من برطرف کني و دعايي که به آن سفره اجابت را در امشب و در اين ساعت بگستراني همين ساعت، همين ساعت، همين ساعت اي کريم، و ترسي که به آن هرگونه رحمتي را برايم پخش کن و بازدارنده اي که بين من و گناهانم پرده شود تا به سبب آن نزد معصومين به درگاهت رستگار شوم، به حق مهرباني‌ات اي مهربان‌ترين مهربانان...

شيخ کليني روايت کرده است که امام محمدباقر(ع) در شب بيست و يکم و بيست و سوم ماه رمضان دعا مي‌خواند و تا نيمه شب و بعد از آن شروع مي‌کرد به نماز خواندن.

غسل کردن؛ گفته شده است که در هر شب از شب‌هاي اين دهه غسل مستحب است.

روايت شده است که حضرت رسول(ص) در هر شب اين دهه غسل مي‌کرد و اعتکاف در اين دهه مستحب است و فضيلت بسيار دارد و أفضل اوقات اعتکاف است که روايت شده که مقابل دو حجّ و دو عمره است: «وَ کانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ الِهِ: اِذا کانَ الْعَشْرُ الْأَواخِرَ، اعْتَکَفَ فِي الْمَسْجِدِ، وَضُرِبَتْ لَهُ قُبَّةٌ مِنْ شَعْرٍ، وَشَمَّرَ الْميزَرَ، وَطَوي فِراشَهُ؛ رسم رسول خدا صلي اللّه عليه و آله چنان بود که چون دهه آخر ماه رمضان مي‌شد در مسجد معتکف مي‌شد و چادري معين برايش مي‌زدند و کمر را محکم مي‌بست و بستر خواب را جمع مي‌کرد.

دعايي است که در «مصباح المتهجّد» و «کافي» نقل شده است که در شب بيست و يکم خوانده مي‌شود:

يا مُولِجَ اللَّيْلِ فِي النَّهارِ، وَمُولِجَ النَّهارِ فِي اللَّيْلِ، وَمُخْرِجَ الْحَيِّ مِنَ

اي فروبرنده شب در روز و اي فروبرنده روزدر شب و اي بيرون آورنده زنده از

الْمَيِّتِ، وَمُخْرِجَ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَيِّ، يا رازِقَ مَنْ يَشآءُ بِغَيْرِ حِساب، يا اَللهُ

مرده و بيرون آورنده مرده از زنده‌اي روزي دهنده هرکه را خواهي بي حساب اي خدا

يا رَحْمنُ، يا اَللهُ يا رَحيمُ، يا اَللهُ يا اَللهُ يا اَللهُ، لَکَ الاسْمآءُ الْحُسْني،

اي بخشاينده، اي خدا اي مهربان اي خدا اي خدا… از آن توست نامهاي نيکو

وَالاْمْثالُ الْعُلْيا، وَالْکِبْرِيآءُ وَالاْلاءُ، اَسْئَلُکَ اَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَ آلِ

و نمونه‌هاي والا و بزرگي و نعمتها از تو خواهم درود فرستي بر محمّد و آل

مُحَمَّد، وَ اَنْ تَجْعَلَ اسْمي في هذِهِ اللَّيْلَةِ فِي السُّعَدآءِ، وَ رُوحي مَعَ

محمّد و نام مرا در اين شب در زمره سعادتمندان قرار دهي و روحم را با

الشُّهَدآءِ، وَاِحْساني في عِلِّيّينَ، وَاِسآئَتي مَغْفُورَةً، وَاَنْ تَهَبَ لي يَقيناً

شهدا مقرون سازي و احسان و نيکوکاريم را در بلندترين درجه بهشت و گناهانم را آمرزيده کني و به من يقيني عطا کني که

تُباشِرُ بِهِ قَلْبي، وَاِيماناً يُذْهِبُ الشَّکَّ عَنّي، وَتُرْضِيَني بِما قَسَمْتَ لي،

هميشه با دلم همراه باشد و ايماني به من بدهي که شک و ترديد را از من دور سازد و بدانچه روزيم کرده‌اي خشنودم سازي

وَ آتِنا فِي الدُّنْيا حَسَنَةً، وَ فِي الاْخِرَةِ حَسَنَةً، وَ قِنا عَذابَ النّارِ الْحَريقِ،

و بدهي به من در دنيا نعمت نيک و در آخرت نعمت نيک و نگهداري ما را از عذاب آتش سوزان

وَ ارْزُقْني فيها ذِکْرَکَ وَ شُکْرَکَ، وَ الرَّغْبَةَ اِلَيْکَ وَ الاْنابَةَ، وَ التَّوْفيقَ لِما

و روزيم کني در اين شب ذکر خود و سپاسگزاريت و اشتياق و بازگشت بسويت و توفيق براي انجام آنچه را

وَفَّقْتَ لَهُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّد عَلَيْهِ وَ عَلَيْهِمُ السَّلامُ

موفق داشتي بدان محمّدو آل محمّد را که بر او و بر ايشان سلام باد.

مرحوم «شيخ کفعمي» از «سيّد بن باقي» نقل کرده است که در شب بيست و يکم مي‌خواني:

اَللّهُمَّ صَلِّ عَلي مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد، وَاقْسِمْ لي حِلْماً يَسُدُّ عَنّي بابَ

خدايا درود فرست برمحمّد و آل محمّد و چنان بردباريي بهره‌ام کن که ببندد بر من دَرِ

الْجَهْلِ، وَهُديً تَمُنُّ بِهِ عَلَيَّ مِنْ کُلِّ ضَلالَة، وَغِنيً تَسُدُّ بِهِ عَنّي بابَ کُلِّ

ناداني را و هدايتي به من ده که بر من منّت نهد از رهانيدن از هر گمراهي و بي نيازيي به من بده که درهاي انواع فقر را به تمامي بر من ببندد

فَقْر، وَقُوَّةً تَرُدُّ بِها عَنّي کُلَّ ضَعْف، وَعِزّاً تُکْرِمُني بِهِ عَنْ کُلِّ ذِلَّة، وَرِفْعَةً

و نيرويي به من ده که هرگونه سستي را از من باز گرداند و عزتي که از هر خواري مرا گرامي داري و رفعت مقامي

تَرْفَعُني بِها عَنْ کُلِّ ضَعَة، وَاَمْناً تَرُدُّ بِهِ عَنّي کُلَّ خَوْف، وَعافِيَةً تَسْتُرُني

که بدان وسيله مرا از هر پستي بلند کني و امنيّتي که بوسيله آن هر ترسي را از من دور کني و تندرستي که بدان وسيله

بِها مِنْ کُلِّ بَلاء، وَعِلْماً تَفْتَحُ لي بِهِ کُلَّ يَقين، وَيَقيناً تُذْهِبُ بِهِ عَنّي کُلَّ

مرا از هر بلايي بپوشاني و دانشي که به آن هر يقيني را بر من مفتوح گرداني و يقيني که بدان وسيله هر

شَکٍّ، وَدُعآءً تَبْسُطُ لي بِهِ الاجابَةَ في هذِهِ اللَّيْلَةِ، وَفي هذِهِ السّاعَةِ

شک و ترديدي را از من دور سازي و دعايي که اجابتش را بر من بگستراني در همين امشب و در همين ساعت

السّاعَةِ السّاعَةِ يا کَريمُ، وَ خَوْفاً تَنْشُرُ لي بِهِ کُلَّ رَحْمَة، وَعِصْمَةً تَحُولُ

اي بزرگوار و ترسي به من بده که هر رحمتي را بدان وسيله بر من بگستراني و مرا چنان خودنگهدار کن که همان

بِها بَيْني وَ بَيْنَ الذُّنُوبِ، حَتّي اُفْلِحَ بِها بَيْنَ الْمَعْصُومينَ عِنْدَکَ، بِرَحْمَتِکَ يا اَرْحَمَ الرّاحِمينَ.

حالت ميان من و گناهان حائل شود و بدان وسيله در پيشگاه معصومين (و خود نگهداران) درگاهت رستگار باشم به رحمتت اي مهربان‌ترين مهربانان.

صلوات فرستادن؛ به فرموده «شيخ مفيد»، در اين شب صلوات بسيار فرستيد و بر ظالمان و غاصبان حقوق آل محمّد صلي الله عليه وآله و همچنين بر قاتل اميرمؤمنان عليه‌السلام بسيار لعن فرستيد و براي خويش و پدر و مادرش و ساير مؤمنان دعا کنيد.

دعا براي وجود مبارک امام زمان(ع) و فرج آن حضرت، يکي ديگر از اعمال اين شب است.

اعمال مشترک شب‌هاي قدر

همچنين در اعمال مشترک شب قدر نيز آمده است:

غسل کند؛ علاّمه مجلسي فرموده بهتر است غسل اين شب‌ها در هنگام غروب آفتاب انجام گيرد، که نماز شام را با غسل بخواند.

دو رکعت نماز بخواند که در هر رکعت پس از سوره «حمد»، هفت مرتبه «توحيد» خوانده، و پس از فراغت از نماز ?? مرتبه بگويد «أَسْتَغْفِرُ اللّه وَ أَتوبُ الَيْهِ». در روايت نبوي است که از جاي برنخيزد تا خدا او و پدر و مادرش را بيامرزد.

قرآن کريم را باز کند و در برابر خود گرفته و بگويد:

اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُکَ بِکِتَابِکَ الْمُنْزَلِ وَ مَا فِيهِ وَ فِيهِ اسْمُکَ الْأَکْبَرُ وَ أَسْمَاؤُکَ الْحُسْنَي وَ مَا يُخَافُ وَ يُرْجَي أَنْ تَجْعَلَنِي مِنْ عُتَقَائِکَ مِنَ النَّارِ؛

خدايا از تو درخواست مي‌کنم به حق کتاب نازل شده ات، و آنچه در آن است، و در آن است نام بزرگترت، و نام‌هاي نيکوترت و آنچه بيم انگيز است و اميدبخش، اينکه مرا از آزادشدگان از آتش دوزخ قرار دهي. سپس هر حاجت که دارد بخواهد.

اللَّهُمَّ بِحَقِّ هَذَا الْقُرْآنِ وَ بِحَقِّ مَنْ أَرْسَلْتَهُ بِهِ وَ بِحَقِّ کُلِّ مُؤْمِنٍ مَدَحْتَهُ فِيهِ وَ بِحَقِّکَ عَلَيْهِمْ فَلا أَحَدَ أَعْرَفُ بِحَقِّکَ مِنْکَ؛

خدايا به حق اين قرآن، و به حق کسيکه آن را بر او فرستادي، و به حق هر مؤمني که او را در قرآن ستودي، و به حق خود بر آنان، پس احدي شناساتر از تو به حق تو نيست.

سپس 10 مرتبه هر يک از اذکار زير را بگويد؛

بِکَ يَا اللَّهُ، بِمُحَمَّد، بِعَلِيٍّ، بِفَاطِمَة، بِالْحَسَن، بِالْحُسَيْنِ، بِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ، بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، بِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، بِمُوسَي بْنِ جَعْفَرٍ، بِعَلِيِّ بْنِ مُوسَي، بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، بِعَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ، بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ، بِالْحُجَّةِ.

سپس هر حاجتي که دارد را از خدا بخواهد.

زيارت حضرت سيدالشهّدا(ع) نيز در اين روز توصيه شده است؛ در روايتي آمده است هنگامي که شب قدر مي‌شود، منادي از آسمان هفتم از پشت عَرْش ندا سر مي‌دهد که خدا هرکه را به زيارت مزار امام حسين(ع) آمده آمرزيد.

اين شب‌ها را احيا نگه دارد؛ روايت شده هرکه شب قدر را احيا بدارد، گناهانش آمرزيده مي‌شود، هرچند به شماره ستارگان آسمان و سنگيني کوه‌ها و پيمانه درياها باشد.

صد رکعت نماز بجا آورد؛ فضليت بسيار دارد و بهتر آن است که در هر رکعت پس از سوره «حمد»، 10 مرتبه «توحيد» بخواند.

اين دعا را بخواند:

اللَّهُمَّ إِنِّي أَمْسَيْتُ لَکَ عَبْداً دَاخِراً لا أَمْلِکُ لِنَفْسِي نَفْعاً وَ لا ضَرّاً وَ لا أَصْرِفُ عَنْهَا سُوءاً أَشْهَدُ بِذَلِکَ عَلَي نَفْسِي وَ أَعْتَرِفُ لَکَ بِضَعْفِ قُوَّتِي وَ قِلَّةِ حِيلَتِي فَصَلِّ عَلَي مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْجِزْ لِي مَا وَعَدْتَنِي وَ جَمِيعَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ مِنَ الْمَغْفِرَةِ فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ وَ أَتْمِمْ عَلَيَّ مَا آتَيْتَنِي فَإِنِّي عَبْدُکَ الْمِسْکِينُ الْمُسْتَکِينُ الضَّعِيفُ الْفَقِيرُ الْمَهِينُ اللَّهُمَّ لا تَجْعَلْنِي نَاسِياً لِذِکْرِکَ فِيمَا أَوْلَيْتَنِي وَ لا [غَافِلا] لِإِحْسَانِکَ فِيمَا أَعْطَيْتَنِي وَ لا آيِساً مِنْ إِجَابَتِکَ وَ إِنْ أَبْطَأَتْ عَنِّي فِي سَرَّاءَ [کُنْتُ] أَوْ ضَرَّاءَ أَوْ شِدَّةٍ أَوْ رَخَاءٍ أَوْ عَافِيَةٍ أَوْ بَلاءٍ أَوْ بُؤْسٍ أَوْ نَعْمَاءَ إِنَّکَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ؛

خدايا شام کردم درحاليکه براي تو تنها بنده کوچک و خواري هستم، که براي خويش سود و زياني را به دست ندارم، و نمي‌توانم از خود پيش آمد بدي را بازگردانم، به اين امر بر خويش گواهي مي‌دهم، و در پيشگاهت به ناتواني و کمي چاره‌ام اعتراف مي‌کنم، خدايا بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست، و آنچه را به من و همه مردان و زنان مؤمن، از آمرزش در اين شب وعده دادي وفا کن، و آنچه را به من عنايت فرموده‌اي کامل ساز، که من بنده بيچاره، درمانده، ناتوان، تهي‌دست خوار توأم. خدايا مرا فراموش کننده ذکرت قرار مده، در آنچه سزاوار آنم فرمودي، و نه فراموش کننده احسانت، در آنچه عطايم کردي، و نه نااميد از اجابتت، گرچه مدّت زماني طولاني شود، چه در خوشي يا ناخوشي، يا سختي، يا آساني، يا عافيت، يا بلا، يا تنگدستي، يا در نعمت همانا تو شنونده دعايي.

اين دعا را کفعمي از امام زين العابدين(ع) روايت کرده است که در اين شب‌ها، در حال قيام و قعود و رکوع و سجود مي‌خواندند.

علاّمه مجلسي نيز گفته است، بهترين اعمال در اين شب‌ها، درخواست آمرزش و دعا است، براي حوائج دنيا و آخرت خود، و پدر و مادر و خويشان، و برادران و خواهران مؤمن، چه آنان که زنده‌اند، و چه آنان که از دنيا رفته‌اند، و خواندن اذکار، و صلوات بر محمّد و آل محمّد به هر اندازه که بتواند و در بعضي از روايات نيز وارد شده است دعاي جوشن کبير را در اين سه شب بخواند.

اعمال دهه سوم ماه مبارک رمضان

از شب بيست و يکم، دهه آخر ماه رمضان شروع مي‌شود که بسيار پرارزش و مغتنم است، در هر شب از شب‌هاي اين دهه، غسل مستحب است و روايت شده است که رسول خدا(ص) در هر شب از شب‌هاي دهه آخر ماه رمضان غسل کرد.

همچنين اعتکاف در مساجد جامع در اين دهه مستحب است و فضيلت فراوان دارد و در روايتي از رسول خدا(ص) اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان برابر دو حج و دو عمره شمرده شده است.

رسول خدا(ص) در دهه آخر ماه رمضان در مسجد معتکف مي‌شد. بسترش را جمع مي‌کرد و آماده و مهيا و با نشاط به شب زنده داري و عبادات مي‌پرداخت (بسياري از مسلمانان نيز در اين امر به آن حضرت اقتدا مي‌کردند) برخلاف آنچه بعضي از ناآگاهان مي‌پندارند که با گذشت شب‌هاي قدر برنامه ماه مبارک رمضان تمام شده است.

منابع:

مفاتيح الجنان

کافي؛ ثقةالاسلام کليني

مصباح المتهجد؛ شيخ ابو جعفر محمد بن حسن طوسي