ايرنا وي نه تنها در راه نشر معارف ديرپاي ايران و اسلام به راستي فعاليت مي‌ کرد، بلکه زندگاني،  بهسازي و بهزيستي جامعه نابينايان ايران را نيز مدنظر داشت. وي طي بيست سال متوالي که انجمن ملي هدايت و حمايت نابينايان ايران را بنياد نهاده بود و بعد منجر به تشکيل سازمان رفاه نابينايان ايران شد، خدمتي هميشگي و مستدام در حق اين گروه نمود و آنچه داشت براي آنان در طبق اخلاص نهاد.

در آن زمان که براي آموزش و پرورش نابينايان وسايل و مدارس خاص وجود نداشت، خزائلي رهسپار مکتب خانه‌هاي قديم شد و در هفت سالگي به مکتب شيخ حسين مدني رفت. مدتي براي فراگرفتن قرآن نزد شيخ مي‌رفت تا روزي به پدرش گفت: «آقاي معلم قرآن را غلط مي‌خواند!» و اين اولين انتقاد او نسبت به محيط تعليم و تربيت بود. پدرش متوجه شد که اين مکتب خانه جوابگوي خواسته پسرش نيست لذا به محض افتتاح اولين مدرسه در اراک به نام مدرسه صمصاميه او را روانه اين مدرسه ساخت، در اين مدرسه درس‌ها را برايش مي‌خواندند و او به لطف داشتن حافظه قوي آن‌ها را ياد مي‌گرفت.

خزائلي در 12سالگي قرآن را کاملاً حفظ بود و در دوره ابتدايي هميشه شاگرد اول بود و با وجود نابينايي با مشکل زيادي مواجه نشد و به اخذ مدرک پايه ششم ابتدايي با معدل ?? نايل شد.

براي همه در آن زمان عجيب بود که فرد نابينايي بتواند تحصيل کند، ولي او اهل مبارزه بود و آني از تلاش غفلت نمي‌کرد؛ تا اينکه بالاخره به تهران آمد و در امتحانات متفرقه پايه ششم متوسطه شرکت کرد و در رشته ادبي در سراسر کشور رتبه اول را به دست آورد و به دريافت مدال علمي نايل آمد.

تحصيلات عالي

محمد خزائلي که او را محمد نابغه لقب داده بودند، هيچ گاه در راه تحصيل علم از پاي ننشست و به آموختن ادبيات عرب،  فلسفه قديم،  عرفان،   فقه و اصول،   ملل و نحل،  علم کلام و تاريخ اسلام پرداخت. آن گاه به تهران آمد و با وجود مشکلات فراواني که در سر راهش بود در کنکور دانشگاه شرکت کرد و قبول شد و سرانجام در سال ???? موفق به اخذ درجه ليسانس با رتبه شاگرد اولي از دانشکده الهيات دانشگاه تهران و نيز مفتخر به دريافت مدال علمي شد. پس از آن باز هم در سال ???? از دانشکده حقوق و در سال ???? از دانشکده ادبيات به دريافت ليسانس توفيق يافت.

با پشتکار عجيب و ذوق به تحصيل علم و دانش که در نهاد او منحصر به فرد بود تحصيلات عاليه خود را ادامه داد تا در سال 1332در رشته ادبيات فارسي و در سال 1336در رشته قضايي از دانشکده حقوق دانشگاه تهران درجه دکترا گرفت. وي به تصديق اغلب دانشمندان و اهل فن، در زمينه علوم مذهبي،   ادبيات عرب، معقول و منقول،  تصوف،  علم، تفسير،  حقوق اسلام و مذهب‌شناسي کم نظير بود. به زبان‌هاي عربي،  فرانسوي و انگليسي تسلط کامل داشت و به زبان آلماني نيز آشنا بود.

موسسه نابينايان بصير تبريز به مناسبت روز جهاني عصاي سفيد و به پاس خدمات شايان اين دانشمند خستگي ناپذير که خدمات علمي  و اجتماعي شاياني براي جامعه نابينايان عرضه کرده است، وبينار آشنايي با دکتر محمد خزائلي، ميراث اجتماعي خدمات و اثر بخشي خدمات او، برگزار کرد.

نابينايان بايد خدمات اين شخصيت مهم را بشناسند

مديرعامل مؤسسه فرهنگي-هنري نابينايان بصير و دبير وبينار با اشاره به تولد دکتر خزائلي در مهرماه و نزديکي اين مناسبت با روز جهاني ايمني عصاي سفيد، پرداختن به زندگي و شناخت شخصيت و خدمات اين معلم بزرگ را با اهميت عنوان کرد و گفت: نسل‌هاي مختلف نابينايان و عموم جامعه بايد اين شخصيت مهم را بشناسند.

روح الله ساعي با اشاره به کمبودهاي خدمات عمومي و آموزشي براي ادامه تحصيل نابينايان با وجود داشتن مدرسه مخصوص و نيز خط و کتب مخصوص نابينايان، خاطرنشان کرد: اين نکته را در نظر بگيريم که وي بدون داشتن امکانات امروزي و با همه محدوديت ها به چنين افتخارات بزرگ و چشمگيري دست يافت و مسير بزرگي براي جامعه نابينايي گشود.   

خزائلي در زمان و مکان درست تاريخي ظهور کرد

مجيد سرايي روزنامه‌نگار نيز با اشاره به مقطع تاريخي رشد و تبلور نبوغ دکتر خزائلي و وقايع مهم تاريخي آن دوران، خاطرنشان کرد: دکتر خزائلي در دوراني پا به عرصه گيتي نهاد که ايران از فضايي سنتي وارد دوراني نو مبتني بر مدرنيزاسيون مي‌شد.

وي ادامه داد: مقطعي که دکتر خزائلي در آن زيست و رشد کرد، به لحاظ تاريخي مقطع مهمي در ايران معاصر محسوب مي‌شود؛  در اين مقطع اتفاقات مهم فرهنگي- اجتماعي رخ مي‌دهد که به عنوان تحول مهم تاريخ معاصر محسوب مي‌شود.

سرايي گفت: وقايع مهم تاريخي روزگار حيات دکتر خزائلي را مي‌توان در دو دسته اتفاقات مهمي که مربوط به جامعه ايران است و اتفاقات مرتبط با تاريخچه  آموزش به نابينايان در ايران تقسيم کرد.

وي تبريز را يکي از خاستگاه‌هاي اين اتفاقات مهم دانست و افزود: اتفاقاً شهر تبريز يکي از شهرهاي پيشرو و به نوعي خاستگاه برخي از وقايع مهم تاريخي محسوب مي‌شود. تأسيس مدرسه رشديه به وسيله ميرزا حسن رشديه که سرآغاز آموزش نوين عنوان مي‌شود؛ شروع آموزش به نابينايان از سوي کريستوفل مسيحي، نمونه‌هايي از اين رخدادهاي تاريخي است که در تبريز رخ داد. توسعه آموزش به نابينايان از تبريز به اصفهان و قوام يافتن مسير آموزش نابينايان در تهران با تاسيس آموزشگاه‌هاي بزرگ نابينايي از اهم اين وقايع هستند.

ميراث اجتماعي ماندگار دکتر خزائلي

مديرعامل تشکل‌هاي نابينايان و کم‌بينايان و مديرمسئول روزنامه ايران سپيد نيز با اشاره به ميراث اجتماعي دکتر خزائلي، گفت: درباره نبوغ، هوش و حافظه دکتر خزائلي بسيار گفته‌ايم و جا دارد  همچنان بگوييم؛  اما آنچه از نظر اجتماعي قابل اعتناست، اين است که نبايد تمام ابعاد شخصيتي او را در اين چند وجه خلاصه کرد.

سهيل معيني افزود: دکتر خزائلي مدتي در مکتب درس خواند و بعد از آن به مدرن ترين مدرسه اراک رفت و تحصيل را با مشقات فراوان در آن مدرسه ادامه داد اما نکته ممتاز در آن مقطع از زندگي او اين بود که نظام آموزشي وقت مجبور شد به او منشي بدهد. اين براي نخستين بار است که در کشور به فرد نابينا براي اخذ مدرک علمي منشي مي‌دهند و بحث منشي از همان مقطع آغاز مي‌شود؛ سنتي که همچنان تا امروز ادامه دارد.  

معيني با تاکيد بر اينکه تلاش‌هاي دکتر خزائلي راه را براي نسل‌هاي بعد باز کرد، اظهار کرد: در سال 1321 ، دکتر خزائلي به خاطر توانمندي‌هايي که داشت، در وزارت فرهنگ و هنر به عنوان کارمند استخدام مي‌شود،  همين‌که يک فرد نابينا در آن مقطع توانست جذب وزارت فرهنگ و هنر شود، راه تحولات زيادي را باز کرد.

وي تاسيس انجمن هدايت و حمايت از نابينايان به وسيله دکتر خزائلي را هم اقدامي استثنايي عنوان کرد و گفت: در کنار تاليفات بسيار و اهتمام به امر تدريس، خزائلي اقدام به تاسيس انجمن هدايت و حمايت از نابينايان کرد؛ حرکتي غيردولتي به منظور آموزش و خدمات‌رساني به قشر پرمشکلي مثل نابينايان و اين ميراث کمي نيست.

معيني تاسيس آموزشگاه شبانه‌روزي براي بزرگ‌سالان را يکي ديگر از ميراث‌هاي خزايلي عنوان کرد و افزود: ثمره اين اقدام مهم بعدها منجر به تاسيس آموزشگاه نابينايان شد که آموزش فني حرفه اي به منظور استقلال و خودکفايي نابينايان،  راه اندازي دوره هاي آموزشي استاندارد براي نابينايان،  چاپ کتاب و مواد آموزشي براي نابينايان از جمله ميراث فرهنگي وي مي باشد.

معيني ورود دکتر خزائلي به مجلس در کسوت نمايندگي را يک کاميابي فرهنگي و سياسي دانست و گفت: خزائلي به عنوان نماينده در بيست و دومين دوره مجلس شوراي ملي حضور يافت؛ اين حضور يک کاميابي فرهنگي يا سياسي صرف نيست، بلکه يک الگوسازي ماندگار اجتماعي هم به حساب آمد.