..مصاحبه به عنوان يکي از منابع مهم اطلاعات در اغلب گزارش ها کاربرد دارد. مصاحبه گزارش را زنده تر مي کند و افزون بر تنوع بخشيدن به آن، مستندات بيشتر يا نکته هاي جالب و منحصر به فردي را در اختيار مخاطبان قرار مي دهد. 

مصاحبه عبارت است از پرسيدن هدفمند از يک شخص (يا اشخاص صاحبنظر) براي کسب اطلاعات و افکار و ضبط مناسب پاسخ ها به منظور انتشار آن ها. مصاحبه يعني وادار کردن ديگران به صحبت در باره خودشان يا در باره ي ديگران يا موضوع هاي مهم فکري، اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي، سياسي و بين المللي. مصاحبه ابزار کار خبرنگار، گزارشگر و پژوهشگر به حساب مي آيد. ما چه يک روزنامه نويس باشيم که مي خواهيم مطلبي در باره يک موضوع يا يک چهره ي سرشناس بنويسيم چه نويسنده داستان هاي تخيلي يا مسايل تاريخي يا نويسنده رمان باشيم، به مصاحبه و اطلاعات تخصصي مصاحبه شونده نياز خواهيم داشت. از راه مصاحبه مي توانيم اطلاعات منحصر به فرد تخصصي، مطالب جالب از شاهدان عيني و مطالب مستندي را که به راحتي از کتابخانه ها و بايگاني ها به دست نمي آيند جمع آوري کنيم. مهم تر آن که يکي از راه هاي جمع آوري اطلاعات براي تهيه گزارش، مصاحبه است. مصاحبه به عنوان يکي از منابع مهم اطلاعات در اغلب گزارش ها کاربرد دارد. مصاحبه گزارش را زنده تر مي کند و افزون بر تنوع بخشيدن به آن، مستندات بيشتر يا نکته هاي جالب و منحصر به فردي را در اختيار مخاطبان قرار مي دهد.

 

اهميت و فايده هاي مصاحبه کردن

- هيچ خبرنگار، گزارشگر، پژوهشگر و نويسنده اي نمي تواند ادعا کند همه چيز حتي مطلب و موضوعي را که تصور مي کند در آن تخصص دارد، به طور کامل مي داند. افزودن يک نظر يا گفته از يک کارشناس و صاحبنظر به نوشته و خبر و گزارش ما يکي از بهترين راه هاي دادن اعتبار به آن است و باعث مي شود کار ما تحقيقي و پژوهشي به نظر آيد.

- مصاحبه به ما امکان مي دهد درباره ي موضوع ها و کساني بنويسيم که به آن ها علاقه داريم و يا شايستگي آن را دارند که در باره شان مطلب نوشته شود.

- مصاحبه ها به ويژه براي روزنامه نگاران و پژوهشگران، مي تواند منبع بي پاياني از اطلاعات بالقوه براي تهيه¬ي مقاله و گزارش فراهم کند. از اين مهم تر سردبيران حرفه¬يي، مطالبي را مي¬پسندند که در   آن ها از مصاحبه بهره گرفته شده باشد.

 

مصاحبه کننده و مصاحبه شونده

يکي از پرسش هاي پايه يي اين است که آيا هر کسي مي تواند مصاحبه انجام دهد؟ عقيده اي رايج است¬ که فقط روزنامه نگاران مصاحبه مي کنند. اين تصور درست نيست. به جز روزنامه نگار يک خبرنگار و گزارشگر و هم چنين پژوهشگر هم که قادر به حرف زدن و شنيدن است و اعتماد به نفس دارد مي¬تواند مصاحبه کند. شرط اصلي مصاحبه کردن اين است که فرد بتواند مصاحبه شونده را انتخاب و مجموعه اي از پرسش هاي هدفمند را مطرح و پاسخ ها را به دقت ضبط و ثبت و سپس تنظيم کند. اگر ما بتوانيم اين معيارها را رعايت کنيم پس مي توانيم مصاحبه کنيم.

انتخاب مصاحبه شونده به طرح و هدف خبرنگار، پژوهشگر، گزارشگر و سردبير بستگي دارد. يکي از عواملي که به اعتبار و ارزش گزارش مي افزايد سخنان (اظهارات) مصاحبه شوندگان و اطلاعاتي است که آنان مطرح مي کنند.

در گزارش هاي تخصصي و تحليلي بهره گيري از چهره هاي علمي، استادان دانشگاه و کارشناسان، مناسبت و ضرورت بيشتري دارد. در گزارش هاي موضوعي، خبري و توصيفي، استفاده از ديدگاه¬هاي مردم کوچه و بازار  اهميت بيش تري مي يابد. از اين رو هم افراد عادي و هم افراد شناخته شده شامل مقام هاي رسمي، استادان، صاحبنظران، ورزشکاران، هنرمندان و...مي توانند به عنوان مصاحبه شونده انتخاب شوند.

در مجموع هرکسي، از يک آدم معمولي کوچه و خيابان گرفته تا يک کارشناس جهاني، يک هدف احتمالي براي مصاحبه کننده است. اينکه با چه کسي مصاحبه کنيم به طرح و هدف ما بستگي دارد. در اين ارتباط، مصاحبه شوندگان را مي توان به ? گروه تقسيم کرد:

مصاحبه شوندگان مهم: اين گروه از جهتي ويژه و استثنايي هستند؛ ويژه از آن جهت که کار بسيار خوب يا بدي کرده اند. اين گروه مي توانند شامل افراد هنرمند، با هوش و با استعداد، مخترع يا افراد بدنام، انگشت نما و اختلاس کننده باشند.

مصاحبه شوندگان متخصص: اين گروه، اطلاعات داخلي يا ويژه اي دارند که براي گزارش و پژوهش  به آن نياز داريم. کارشناسان، مسوولان روابط عمومي ها، سخنگويان مطبوعاتي، کارگزاران و شاهدان يک رخداد، همگي منابع بالقوه براي مصاحبه هاي تخصصي هستند.

مصاحبه شوندگان گاهي ممکن است پيش از مصاحبه يک نسخه از پرسش هاي ما را بخواهند و ببينند که بايد در اختيار آنان قرار دهيم. اين کار آن ها ممکن است چند دليل داشته باشد:

- خيلي کار دارند و نياز دارند به دقت بدانند در يک زمان خاص چه انتظاري از آنان مي رود.

- به آمادگي نياز دارند.

- ممکن است زبان اصلي آنان زبان اصلي مصاحبه کننده نباشد.

- ممکن است وحشت داشته باشند؛ وحشت و ترسي قابل درک از انجام دادن کاري که پيامدهاي   رسانه يي و حقوقي آن را نمي شناسند.

- ممکن است نگران «خراب کردن مصاحبه» باشند.

 

انواع مصاحبه

- مصاحبه رو در رو: اگر مي خواهيم يک گزارش کامل تهيه کنيم يا مطلب مفصلي درباره ي موضوعي و شخصيتي بنويسيم، ديدار رو در رو بهتر است. مگر اين که فرصت کافي نداشته باشيم و شخص مورد نظر دور از دسترس باشد.

مصاحبه رو در رو، از جهت هايي ارضاکننده ترين نوع گفت وگو (مصاحبه) است. در يک مصاحبه رو در رو، محيط، حرکت بدن، حالت چهره و... مصاحبه شونده مي تواند اطلاعات بالقوه مفيدي براي کار ارايه دهد. مصاحبه رو در رو بيشترين بهره را  نصيب گزارشگر و خبرنگار مي کند.

- مصاحبه راه دور: اگر به دليل کم بودن فرصت، دوري راه يا موانع ديگر، امکان مصاحبه رو در رو وجود نداشته باشد يکي از راه هاي گفت وگو، استفاده از تلفن است. در اين نوع مصاحبه امکان برقراري ارتباط دوستانه کمتر است و نمي توانيم از حالات چهره و حرکات بدني فرد در حين مصاحبه آگاه شويم.  افزون بر اين، پايان دادن به مصاحبه يا کوتاه کردن آن از راه تلفن آسان تر است و طرف با گفتن «متاسفم يا بايد بروم»  خودش را راحت مي کند.

به طور خلاصه زماني که مصاحبه شونده در فاصله ي دوري از ما زندگي مي کند، شايد از نظر صرفه جويي در وقت و هزينه ي سفر، مصاحبه تلفني عاقلانه تر باشد. اگر اهميت مصاحبه شونده براي ما بيشتر به خاطر تخصص او است تا شخصيتش،  نوع اطلاعاتي که تلفني مي توانيم بگيريم راحت تر است.

- مصاحبه کتبي: اگر مصاحبه شونده در فاصله ي بسيار دوري از ما يا خارج از کشور زندگي مي کند و تماس تلفني نيز با وي دشوار است، مصاحبه کتبي (اينترنت يا ارسال نامه و پرسش نامه) بهترين راه دريافت پاسخ به پرسش ها است. البته در صورتي مصاحبه کتبي بهتر است که پيش از آن که نامه، پرسشنامه يا پست الکترونيکي را ارسال کنيم، موافقت مصاحبه شونده را به دست آورده و در صورت نياز، توضيحاتي را به او بدهيم تا نسبت به موضوع و چگونگي استفاده از مصاحبه توجيه باشد. مصاحبه کتبي بيشتر در موارد رسمي مانند ارتباط با محافل دانشگاهي و پژوهشي (تحقيقاتي) کارساز است.

- مصاحبه سطحي: مصاحبه يي است که در آن در مورد يک يا چند نکته بحث مي شود اما موضوع ها به صورت عمقي و ريشه اي شکافته نمي شود.

- مصاحبه عمقي: مصاحبه يي است که در آن، گزارشگر يا پژوهشگر به بررسي ريشه اي موضوع ها   مي پردازد و با ايجاد چالش در صدد کشف واقعيت و حقيقت، تشريح يک رويداد يا مساله اي پيچيده و تمرکز روي موضوعي خاص بر مي آيد و در آن جزييات را شکافته و ريشه يابي مي کند.

براي تهيه گزارش هاي تحليلي و تحقيقي يا بعضي از انواع گزارش هاي موضوعي، گفت و گوهاي عمقي، ژرف و انتقادي  ضروري است و به قوت و نفوذ گزارش مي افزايد.

در مصاحبه هاي عمقي براي استفاده از آن ها در گزارش هاي تحليلي يا تحقيقي در باره ي يک موضوع خاص و مهم، ممکن است انجام دادن چند مصاحبه براي دست يافتن به مجموعه اي از افکار يا     ديدگاه هاي گوناگون، ضروري باشد. در اين موارد مصاحبه شوندگان به دقت و از جريان هاي مختلف فکري و سياسي انتخاب مي شوند تا محتواي گزارش، ژرف، استدلالي و  راهگشا باشد.

در اين نوع مصاحبه ها، بايد تا حد امکان ديدگاهي باز داشته باشيم. دور (بعيد) است که همه مصاحبه شوندگان به پرسش هاي ما جواب مشابه بدهند يا نظر مشابهي طرح کنند. در واقع ممکن است متوجه شويم که در نظرات و جواب هاي داده شده تضادها و ناسازگاري هايي وجود دارد.

- مصاحبه مطبوعاتي: يک مصاحبه مطبوعاتي هنگامي تشکيل مي شود که شرکت يا سازمان يا نهاد يا وزارت خانه و شخصيتي در نظر دارد موضوع ويژه يي را اعلام يا خبرهاي مهمي ارايه کند. يا زماني که خبرگزاري¬ها و مطبوعات علاقه زيادي به موضوع خاصي دارند و فرد و نهادي را مي¬خواهند به پاسخگويي¬ وادار¬ کنند مصاحبه مطبوعاتي شکل مي گيرد. در اين نوع مصاحبه، خبرنگاران و گزارشگران و افراد علاقه مند براي شنيدن اعلاميه يا موضوعي گرد هم مي آيند و پس از آن حاضران مي توانند پرسش هاي خود را مطرح کنند.

نشست هاي مطبوعاتي محفلي آزاد هستند که در آن هر خبرنگاري مي تواند يک يا ? پرسش مطرح کند. پرسش ها را يا يک يک رابط مي خواند يا خبرنگاران و پژوهشگران مي توانند به طور مستقيم با شخصي که مصاحبه مي کند، مطرح کنند.

- مصاحبه دراز مدت: در حالي که بيشتر مصاحبه ها به يک بار حضور مختصر و کوتاه يا يک ساعتي مصاحبه کننده در مکان مصاحبه، خلاصه مي شود، بعضي از گزارش هاي تحليلي و تخصصي ممکن است به مصاحبه هاي طولاني با يک شخصيت يا صاحبنظر طي يک دوره زماني نياز داشته باشد.

- نظر و صداي مردم: مصاحبه اي است که در آن مصاحبه کننده نظرات مردم عادي را جمع آوري      مي-کند. اين نوع مصاحبه در نظرسنجي ها يا نظرخواهي ها و براي تحقيق و پژوهش در باره ميزان اطلاعات و طرز فکر مردم در باره يک موضوع خاص مانند يارانه ها به کار مي رود.

اين مصاحبه ها به ? شکل شفاهي و تلفني يا کتبي و پرسشنامه يي انجام مي¬شود. پرسشنامه ها در شرايطي که پاسخ هاي معين براي سوال هاي سرراست نياز داريم، مفيد هستند. پرسشنامه ها  بايد خلاصه و روشن باشند و جاي خالي براي توضيح و اظهار نظر احتمالي پاسخ دهنده وجود داشته باشد.

 

ابزارهاي مصاحبه

- ضبط اطلاعات: بهتر است همه مطالبي که در جريان يک مصاحبه مطرح مي شود، براي استفاده احتمالي در آينده ضبط شود و نوع مصاحبه، بهترين شيوه ضبط و ثبت آن را مشخص خواهد کرد.

امروزه ضبط صوت بخشي جدايي ناپذير از ابزار کار بسياري از مصاحبه کنندگان است. ضبط صوت هرچه کوچکتر و کم حجم تر باشد، بهتر است. افزون بر اطمينان از سلامت خود ضبط صوت، اطمينان از وجود چند باتري خوب و تازه براي هر مصاحبه نيز ضروري است.

مزيت مشخص ضبط صوت اين است که در شرايط عادي، هر گفت و گويي را با دقت کامل ضبط مي کند. ضبط صوت به ما امکان مي دهد تمام توجه خود را به مصاحبه شونده معطوف کنيم و محيط را در نظر بگيريم و نگران نوشتن مطالب نباشيم.

- خودکار و يادداشت برداري: شايد يکي از بزرگترين جذابيت هاي استفاده از خودکار و دفتر ياداشت اين باشدکه مصاحبه شونده همان قدر که ممکن است از ديدن ضبط صوت نگران شود، از ديدن خودکار و دفتر و کاغذ يادداشت احساس آرامش خواهد کرد. اما مهم¬ترين عيب آن اين است که هنگام نوشتن نمي توانيم به خود مصاحبه شونده توجه کنيم.

نوشتن باعث مي شود که تماس چشمي ما با مصاحبه شونده قطع شود که اين حالت در مصاحبه با يک فرد خيلي عصبي، به نفع ما است. افراد ديگر ممکن است آن را ناراحت کننده يا حتي توهين آميز تلقي کنند يا به حساب بي علاقگي ما بگذارند.

اگر روش نوشتن مصاحبه را انتخاب کنيم با مشکل سرعت در نوشتن رو به رو (مواجه) خواهيم شد. نوشتن حرف هاي کسي که با سرعت عادي حرف مي زند بدون اين که از او بخواهيم مکث کند يا حرف هايش را تکرار کند خيلي سخت و شايد غيرممکن باشد.

- تندنويسي: به جاي خلاصه برداري مي توانيم از تند نويسي در مصاحبه ها استفاده کنيم زيرا در بعضي از موارد استفاده از ضبط صوت ممکن نيست اما ضعف تند نويسي اين است که اگر مدام تمرين نکنيم، سرعتمان کاهش خواهد يافت.

براي آشنايي با شيوه خلاصه برداري يا تند نويسي در يک مصاحبه مي توانيم با گوش دادن به       مصاحبه هاي راديو تلويزيوني تمرين کنيم. تمرين مداوم سرعت کار را افزايش خواهد داد.

- حافظه: اگرچه اتکاي محض به حافظه براي ضبط و ثبت يک مصاحبه غيرعادي است، اما ممکن است مواردي پيش بيايد که مناسب ترين شيوه و ابزار ثبت مصاحبه باشد. زبيايي سپردن اطلاعات به حافظه در اين است که مجبور نيستيم نگران محدوديت هاي نوشتن آن در همان لحظه باشيم که عقب بمانيم يا حواسمان از خود مصاحبه پرت شود. مهم ترين اشکال اتکاي صرف به حافظه براي مصاحبه ها اين است که ممکن است شنيده هاي خود را فراموش کنيم و يا چيزهايي از خودمان بنويسيم که گفته نشده باشد.

به جز ضبط صوت، خودکار، دفتر يادداشت، تندنويسي و حافظه ديگر ابزارهاي مصاحبه عبارتند از:  تلفن، دوربين عکاسي، دفترچه تماس، کارت ديدار و نشاني (کارت ويزيت)، رايانه و واژه پرداز.

 

آمادگي پيش از مصاحبه

* پژوهش: پيش از انجام دادن مصاحبه به تحقيق و پژوهش محتاجيم مگر اين که درباره موضوع آن اطلاعات کافي داشته باشيم. مصاحبه ها در زماني محدود انجام مي شود، پس بهتر است از اين زمان براي گفت وگو در باره مسايل مهمي استفاده شود که در نوشته و گزارش ما حايز اهميت بيشتري است. پژوهش خوب باعث طرح پرسش هاي هوشمندانه و مفيد مي شود.

به عنوان يک مصاحبه کننده موظف هستيم به موضوع علاقه نشان دهيم و آن را با علاقه دنبال کنيم. هرچه مطلع تر باشيم حرفه اي تر جلوه خواهيم کرد و احتمال اين که پرسش مهم تري طرح کنيم و جواب بهتري بگيريم، بيشتر است. همچنين در طول تحقيق ممکن است به موضوع هاي ديگري براي نوشتن گزارش در باره آن برخورد کنيم.

* مکان هاي پژوهش: بهترين جا براي هر نويسنده يا پژوهشگري، قسمت مرجع کتابخانه ها، بايگاني (آرشيو) نشريات است که بريده موضوعي مطالب خود را نگهداري مي کنند. براي نگارش گزارش از شخصيت ها و افراد شناخته شده، مفيدترين منبع تحقيق، کتاب شرح حال آنان (نوشته خودشان يا ديگران) است. هم چنين بيشتر مديران روابط عمومي ها  مي توانند تازه ترين اطلاعات را درباره سازمان خود يا شخصي که نماينده اش هستند ارايه دهند.

* ثبت منابع اطلاعات: در حالي که مشغول تحقيق هستيم عنوان ها، مولفان و نشاني هاي هر نشريه اي را که با آن مشورت مي کنيم، يادداشت کنيم. اين يادداشت ها را براي مراجعه ي احتمالي آينده نگه داريم.

بسياري از نويسندگان، بايگاني خاصي از هر چيز که به حوزه تخصصي آن ها مربوط است، درست      مي کنند: بريده هاي نشريات، تصويرهايي (فتوکپي هايي) از نشريات و کتاب ها و غيره. از اين منابع نيز مي توانيم براي کسب آمادگي پيش از مصاحبه استفاده کنيم.

* پرسش ها: پرسش ها مواد و عناصر اصلي مصاحبه ها هستند. در عمل نه فقط پرسش هاي ما بلکه حرکت بدن و رفتارمان نيز به شدت برآن چه يک مصاحبه  شونده به ما خواهد گفت، تاثير خواهد گذاشت.

قانون ثابت و تغييرناپذيري درباره ي شمار (تعداد) پرسش هاي يک مصاحبه وجود ندارد و مهمترين موضوع اين است که پرسش هايي را مطرح کنيم که در خدمت هدف ما براي نوشتن گزارش تحليلي و خبريِ چند منبعي باشد.

هر پرسشي را که از هر عنوان و مربوط به موضوع به ذهنمان مي رسد، هر قدر بي اهميت، يادداشت کنيم. اين فقط براي به کار انداختن ذهنمان مفيد است. مي توانيم بعد هرکدام را که بخواهيم حذف کنيم اما همه را بنويسيم.

گفتن پرسش ها و نوشتن مطالب به ترتيب زمان وقوع به ما و مصاحبه شونده در مورد يادآوري مطالب و بيان آن کمک خواهد کرد. ترتيب و طرز تنظيم پرسش ها مي تواند تاثيري مهم در نوع جوابي که دريافت مي¬کنيم داشته باشد.

هميشه مصاحبه را با پرسشي آسان شروع کنيم. به مصاحبه شونده فرصت دهيم که آرامش يافته و به خود مسلط شود. پرسش هاي نخستين مي تواند کلي و پاسخ هاي آن ها طولاني باشد. هنگام طرح پرسش هاي حساس صبر کنيم تا مصاحبه شونده بر خودش مسلط شود و احساس آرامش کند. پرسش هاي ما هميشه بايد روش مند و مربوط به موضوع باشد. از جمله هاي طولاني با عبارت هاي معترضه که شامل چند پرسش مي شود، استفاده نکنيم. در طرح پرسش ها از زبان مناسب استفاده کنيم و سن، ميزان تحصيلات و پيشينه ي اجتماعي- اقتصادي مصاحبه شونده را هنگام تنظيم و طرح پرسش ها در نظر بگيريم.

گاهي وقت ها، مصاحبه شونده پيش از مصاحبه ممکن است شرط کند که در باره بعضي از مسايل پرسش نکنيم. اين وضع در مورد افراد سرشناس و مقام ها پيش مي آيد. آمادگي قبول آن را داشته باشيم و پرسش هاي حساس را در مراحل شروع مطرح نکنيم.

اشخاص زماني که مي پذيرند مصاحبه کنند به طور خودکار مي پذيرند هرچه را که در طول مصاحبه مي گويند بنويسيم و پخش کنيم. با اين حال مصاحبه شونده در مراحلي از مصاحبه ممکن است چيزي بگويد که قصد نداشته بگويد يا متوجه شود که ممکن است  دردسرساز باشد. به اين دليل از ما مي خواهد آن را حذف کنيم. در اين گونه موارد به لحاظ اخلاقي موظف هستيم، اين کار را بکنيم.

* آمادگي هاي ديگر:  پيش از رفتن به مصاحبه و به طور مشخص  روز  قبل از آن، زماني است که بايد مطمئن شويم همه چيز را آماده کرده ايم. فهرستي از کارهايي را که بايد انجام دهيم، تهيه کنيم.

در هر مصاحبه به طور معمول براي نخستين بار به ديدار افراد مي رويم و لازم است که تاثير حرفه اي روي آنان بگذاريم. پس بهتر است سر و وضع مرتبي داشته باشيم.

در صورت امکان سعي کنيم ابتدا با کساني مصاحبه کنيم که صاحب نام نيستند و ذکر نام آن ها و حضور نزد آنان باعث ترس ما نمي شود.

با اين همه، ما به عنوان خبرنگار، پژوهشگر و نويسنده در موقعيتي والا قرار داريم و بايد به ياد داشته باشيم که به خاطرکار مهم اطلاع رساني از اعتبار بالايي در نظر ديگران برخورداريم.

بيشتر مصاحبه ها براي مصاحبه شونده و مصاحبه کننده هر ? مفيد است. بسياري مواقع مردم و شخصيت ها از اين که خبرنگار و پژوهشگري علاقه مند است حرف هاي آنان را بشنود و بازتاب دهد، سپاسگزارند.

زماني که با شخصي يا شخصيتي مصاحبه مي کنيم، به عنوان يک حرفه اي، به ياد داشته باشيم که انجام وظيفه مي کنيم و وظيفه ما پرسيدن است. به خاطر داشته باشيم موقعيت و شغل مصاحبه شونده در درجه دوم اهميت قرار دارد.

مصاحبه شوندگان با پذيرش گفت و گو، خود را در معرض خطر موشکافي و دقت افراد نکته سنج و پرسشگر، که ما باشيم،  قرار مي دهند. ما به عنوان مصاحبه کننده در موقعيت قدرت و اقتدار هستيم و حتي افراد بزرگ ممکن است در برابر (مقابل) يک مصاحبه کننده احساس اضطراب کنند.

قانون مهم مصاحبه حضوري اين است که کمي زود به محل برسيم. اگر با فرصت فراوان به محل برسيم مي توانيم از دستپاچگي خود هنگام ورود، جلوگيري کنيم. محل مصاحبه شونده را خوب بشناسيم. چند دقيقه را صرف جمع و جور کردن خودمان، مرور پرسش ها، کشيدن نفس عميق براي تسلط بر اعصاب و تمرکز بر مصاحبه اي بکنيم که در پيش داريم.

هنگام برخورد با مصاحبه شونده لبخند بزنيم و با او دست بدهيم. برخورد نخستين (اوليه) مهم است. بد نيست به صاحبنظر يادآوري کنيم چه کسي هستيم و براي چه به او مراجعه کرده ايم.

پيش از آغاز مصاحبه ي حضوري ممکن است در باره وضع هوا يا طرز رسيدن به محل مصاحبه صحبت کنيم و براي ما چاي و آب بياورند. همه اين ها راهي خوب براي ايجاد فضايي دوستانه است. تا هنگامي که ما و مصاحبه شونده در جاي مورد نظر مستقر نشده ايم و برخود تسلط نيافته ايم، مصاحبه را شروع نکنيم.

فنون (تکنيک هاي) آغاز و انجام مصاحبه 

آغاز مصاحبه اجازه ندهيم که تعارف ها و حرف هاي اوليه و نامربوط به نقطه اي برسد که به سکوت کامل منتهي شود. هميشه به ياد داشته باشيم که براي انجام دادن وظيفه اي رفته ايم و مصاحبه شونده ممکن است هزار و يک کار ديگر داشته باشد. کنترل داشتن بر کارمان به معناي داشتن رفتار بي ادبانه، تلاش براي مجبور کردن ديگران به اطاعت بدون احترام گذاشتن به افکار واحساسات آنان، يا تسلط بر آنان نيست. بلکه به معناي استفاده درست از فرصت و جهت دادن به کار مصاحبه است.

ابتدا و هميشه از مصاحبه شونده بپرسيم آيا اجازه مي دهد از ضبط صوت استفاده کنيم. بعضي آدم ها وقتي ضبط صوتي در برابرشان باشد نمي توانند گفت و گو کنند. اگر پرسش هاي خود را به دقت مرتب کرده باشيم، بايد با يک پرسش (سوال) کلي و آسان که به افراد امکان تسلط بر اوضاع را بدهد، شروع کنيم.

سر تکان دادن به نشانه تاييد، لبخند زدن و ديگر حرکت هاي صورت و بدن ما نشان مي دهد که به حرف هايش گوش مي دهيم و به آن علاقه داريم. اندازه گيري اين که با حرکات بدني تا چه حد مي توانيم روي افراد تاثير بگذاريم، دشوار اما قابل توجه است. واکنش هاي ما به سخنان مصاحبه شونده مي تواند او را به ادامه دادن و ارايه اطلاعات بيشتر تشويق کند. در يک مصاحبه، سکوت بجا، مي تواند سازنده باشد. وقتي که در سخن مصاحبه شونده فاصله کوتاهي افتاد، به جاي اين که پرسش بعدي را مطرح کنيم، چند ثانيه صبر کنيم و براساس گفته هاي او سرتکان دهيم يا لبخند بزنيم.

هميشه به آن چه صاحبنظر مي گويد به دقت گوش دهيم حتي اگر علاقه خاصي به آن حرف ها نداريم يا از اين شاخ به آن شاخ مي پرد. به ساعت خود نگاه نکنيم، خميازه نکشيم، بي توجهي و بي اعتنايي نشان ندهيم و هميشه سعي کنيم در برابر آن چه گفته مي شود، واکنش مثبت و مناسب نشان دهيم.

گاهي مصاحبه شونده چيزي مي گويد که جالب به نظر مي رسد اما  به جاي توضيح بيشتر سکوت مي کند. در اينجا ما بايد بکوشيم با طرح پرسش  اطلاعات بيشتري از او به دست آوريم.

هنگامي که متوجه پاسخ هاي مصاحبه شونده نشويم، لازم است از او توضيح بخواهيم، پيش از اين که به سخنانش ادامه دهد. بحث کردن درباره موضوع و انتقاد و مخالفت کردن با او (مصاحبه شونده) گاهي مي تواند مفيد باشد.

در شرايطي که بزرگترين نگراني ما شايد اين باشد که به مصاحبه شونده اي برخورد کنيم که حرفي براي-گفتن نداشته باشد، عکس آن نيز ممکن است پيش بيايد. ممکن است مصاحبه شونده شخص پُرگويي (حرافي) باشد و به حاشيه برود. اجازه ي اين کار را به او ندهيم.

در جريان مصاحبه، مصاحبه شوندگان ممکن است مطالبي بگويند که ما با آن ها مخالفيم. به عنوان يک قاعده کلي، درگير شدن شديد يا کشيده شدن به مجادله و نزاع و ناراحتي، کار خوبي نيست زيرا به آن جا نرفته¬ايم که درباره طرز فکر خود حرف بزنيم بلکه مي خواهيم ببينيم آنان در مورد يک موضوع مشخص چگونه فکر مي کنند و چه راهکاري ارايه مي دهند.

اگر مصاحبه کننده احساس کند که اطلاعات ما بيشتر از او است، سکوت خواهد کرد. با احترام به   حرف هاي او گوش کنيم، علاقه نشان بدهيم و بگذاريم احساس کند که چيزي به شما ياد مي دهد.

در پايان مي توانيم با گفتن اين جمله که «آخرين پرسشم اين است که... با يک پرسش ديگر پيش از پايان مصاحبه...» به مصاحبه شونده خبر بدهيم که مصاحبه تمام  مي شود.

پيش از ترک محل مصاحبه، نام کامل مصاحبه شونده و در صورت داشتن ترديد در مورد املاي آن، املاي دقيق آن را بپرسيم و حرفه و عنوان و آثار و خلاصه يي از زندگينامه ي علمي و کارشناسانه ي او را ياداشت کنيم. از مصاحبه شونده بپرسيم اگر چيزي از قلم افتاده باشد، آيا مي توانيم باز هم با او تماس بگيريم.

 

عکس مصاحبه شونده و درخواست او  

براي انتشار متن مصاحبه ما به عکس مصاحبه شونده نياز داريم. اما گرفتن آن را به پايان مصاحبه محول کنيم. در پايان کار بپرسيم: مي توانم عکس بگيرم؟ هنگام عکس گرفتن دقت کنيم که مصاحبه شونده در حالتي طبيعي و عادي باشد و تا حد امکان آن چه به مصاحبه يا کارش ارتباط دارد، در عکس ديده شود.

حتي افراد ثروتمند و شخصيت هاي سرشناس دوست دارند بدانند مصاحبه در چه زماني تنظيم و چاپ و منتشر خواهد شد. اگر نمي دانيم، بگوييم به نظر سردبير و رسانه يا نشريه بستگي دارد اما به شما اطلاع خواهم داد.

اين غير عادي نيست که مصاحبه شونده بخواهد پيش از تحويل متن مصاحبه به سردبير براي چاپ و انتشار، آن را ببيند.  با اين همه به چهار دليل اگر مصاحبه پيش از انتشار به مصاحبه شونده ارايه شود، کار خوبي نيست:

*تاخير و تلف شدن وقت.

*تقاضاي مصاحبه شونده براي تغيير متن آن، بدون توجه به طرز نگارش مصاحبه کننده.

*تقاضاي مصاحبه شونده براي تغيير نقل قول ها حتي اگر به دقت گفته هاي او را نوشته باشيم.

*تقاضا براي افزودن يا کاستن از مقدار نوشته.

مواردي هست که نشان دادن مطلب به مصاحبه شونده به نفع همه (مصاحبه شونده، مصاحبه کننده، رسانه و خواننده) است. به ويژه اگر گزارش تحليلي را مي خواهيم در باره موضوعي بنويسيم که اطلاع چنداني از جزييات آن نداريم يا به طور کامل اطمينان نداريم که زمان مصاحبه همه مطالب را درست نوشته ايم. در اين موارد خواستن نظر آن کارشناس (مصاحبه شونده) کاري بسيار معقول است.

دلايلي که بر پايه ي آن بايد نوشته را پيش از انتشار  به مصاحبه شونده نشان بدهيم عبارتند از:

*بررسي اطلاعات فني و تخصصي.

*براي تضمين دقت ودرستي ( صحت) کلي آن.

*براي کسب اطمينان از اين که به حيثيت و اعتبار او  لطمه اي وارد نمي شود.

*هنگام تحويل متن مصاحبه به سردبير، بتوانيم او را قانع کنيم که مطلب، بررسي شده و آماده ي انتشار است.

 

 

تدوين و تنظيم  مصاحبه

 

- پياده کردن

اگر مصاحبه اي را ضبط کرده ايم، حالا بايد آن را در شکلي قابل خواندن و منسجم و روان پياده کنيم. قانون خبرنگاري و روزنامه نگاري مي گويد که در نخستين فرصت ممکن -  همان روز، مصاحبه  را پياده کنيم. اين کار چند مزيت دارد:

* مصاحبه در ذهن ما تازه است و مي توانيم واکنش هاي خود را نسبت به آنچه گفته شده و رفتار و حرکات مصاحبه شونده به ياد بياوريم و نکات لازم را اضافه کنيم.

* اگر چيزي از قلم افتاده يا لازم است مي توانيم با مصاحبه شونده تماس بگيريم.

* هرچه زودتر مصاحبه را پياده کنيم زودتر مي توانيم به نوشتن گزارش تحليلي برسيم.

- افزودن اطلاعات خودمان

هنگام پياده کردن مصاحبه، ممکن است بخواهيم يادداشت هاي کوتاه خودمان را علاوه بر آن هايي که ممکن است در مصاحبه اضافه کرده باشيم، به آن اضافه کنيم. ما به عنوان پژوهشگر بايد در متن مصاحبه حضور داشته باشيم.

- معنا دادن به نکته ها

اگر به جاي ضبط کردن، هنگام مصاحبه فقط نکته هايي را يادداشت کرده باشيم، در نخستين فرصت بايد آن ها را بخوانيم تا هم نکات لازم را به آن اضافه کنيم و هم مطلب را با نظم و ترتيب مورد نظر خودمان تنظيم کنيم.

- پرسش و پژوهش (تحقيق)

اگر در مورد چيزي که مصاحبه شونده به ما گفته، شک داريم و يا آن را اشتباه مي دانيم، درباره اش پرسش و تحقيق کنيم. هم چنين در مورد نام ها و رويدادهاي خاص و تاريخ هاي مشخص.

- مرتب کردن

پس از پياده کردن مصاحبه، مقدار بسيار زيادي مطلب خواهيم داشت که به احتمال زياد، خيلي بيشتر از آن چيزي است که براي نوشتن گزارش نياز داريم؛ مطالبي که به يقين هيچ نظمي ندارد. از اين رو بايد به روش و سبک  هرم وارونه و اولويت و اهميت مطالب، آن ها را مرتب و تنظيم کنيم.

-حفظ يادداشت ها

متن مصاحبه را پس از پياده کردن پاک نکنيم و در جاي مطمئني نگه داريم. موضوع مصاحبه، تاريخ و محل مصاحبه و نام مصاحبه شونده را روي آن بنويسيم. متن اصلي را دست کم ? ماه نگه داريم تا اگر از ما شکايت شد يا توضيحي خواستند، مدرک داشته باشيم.

 

- شکايت

با آگاهي از قوانين و مقررات و رعايت اصول اخلاقي و امانتداري در کار، مي توانيم از شکايت احتمالي مصاحبه شوندگان و افراد در امان باشيم. براي خودداري از شکايت احتمالي مصاحبه شونده اطمينان حاصل کنيم که آن چه مي نويسيم درست و دقيق است. هميشه هنگام نوشتن مطلب و گزارش و تنظيم مصاحبه، خودمان را جاي طرف مقابل بگذاريم.

- توجه به مخاطب

 هنگام تنظيم مطلب به نکات زير توجه داشته باشيم:

* مخاطبان ما چه کساني هستند؟

* چه مي خواهند و چه انتظاري يا نيازي دارند؟

* مناسب ترين سبک نوشتن و شيوه ي ارايه ي اطلاعات به آنان چيست؟

- امانتداري 

تا آن جا که امکان دارد به روح و جوهر مطلب و آن چه مصاحبه شونده گفته است وفادار بمانيم و چيزي که معناي گفته ي او را تغيير دهد به آن اضافه يا از آن کم نکنيم. گاهي وقت ها تعبير و تفسير گفته هاي يک شخص ممکن است خيلي آسان تر از نقل مستقيم آن باشد. البته به ياد داشته باشيم که در اين جا هم حق نداريم تغييري در مضمون و مفهوم آن بدهيم. در بخش پنجم و پاياني آيين نگارش، به موضوع مهم اخلاق روزنامه نگاري و خبرنگاري پرداخته خواهد شد.

- نگارش

هنگام نوشتن و تنظيم متن مصاحبه و تدوين گزارش به موارد زير توجه داشته باشيم:

طول جمله، واژگان (لغات) و عبارت هاي مورد استفاده، اندازه بندها (پاراگراف ها)، نقطه¬گذاري و استفاده درست از اعداد، علايم و نشانه ها،آغاز و پايان بندها (پاراگراف ها)، رعايت قواعد دستوري و املايي و خلاصه توجه به آيين نگارش و درست نويسي خبر و گزارش. / پايان

 

منبع: ايرنا