، برج خلعت پوشان گوشه‌اي فراموش شده‌ از تاريخ تبريز کهن است، تبريزي که زماني به باغ شهر مشهور بود حال آخرين باغ تاريخي برجاي مانده‌اش از دوران شاهان قجري و صفوي در وطن با غربت و بي مهري سر مي‌کند، عمارت آجري زيبايي که ريخت‌‌وپاش‌هاي زيادي از وليعهد نشينان تبريز را تجربه کرده، اکنون در وضعيت اسفناک و دور از شأن و جايگاه تاريخي تبريز قرار دارد. 

برج خلعت پوشان تبريز در بيرون از محدوده‌ي شهر در کنار منطقه کرکج، در نزديکي روستاي باسمنج  و در کنار جاده‌ي قديم «تبريز- تهران» واقع شده است. 

 نظرهاي متفاوتي در مورد تاريخ دقيق احداث باغ خلعت پوشان تبريز و عمارت کوشک آن بيان شده است، ولي هيچ سند و مدرک مستندي نسبت به ساخت آن در دوره زنديه و صفويه وجود ندارد. 

 مرحوم عبدالعلي کارنگ که مطالعات ارزشمندي درباره بناهاي تاريخي تبريز انجام داده، در خصوص اين باغ نوشته است: «در ساحل جنوبي مهران رود و در وسط مزرعه سرسبزي که امروز مزرعه نمونه دانشکده کشاورزي مسحوب مي‌شود، برج آجري منشوري شکل بلندي از دور نظر هر عابري را به سوي خود جلب مي کند، اين برج را برج خلعت پوشان مي‌نامند ظاهرا در اواخر دوران صفويه بنا شده است»(مقاله باغ خلعت پوشان تبريز و کوشک ميان آبي آن). 

 همچنين ناصرالدين شاه قاجار نيز در سفر سوم فرنگستان در روزنامه خاطرات خود، ماجراي حضورش در بناي برج خلعت پوشان را اين‌گونه شرح مي‌دهد: « امروز بايد به تبريز برويم... يک فرسخي، سرازير رانديم. خلاصه رفتيم به عمارت خلعت‌پوشان. همان عمارتي است که پيش ديده بوديم. مرتبه بالايي و پاييني دارد و دورتادور عمارت، آب است و پلي روي آب به عمارت بسته شده‌است. رودخانه کوچکي هم در پشت اين عمارت مي‌گذرد. همه جهت سه سنگ آب از او مي‌گذرد... همين که بالا رفتيم، سرم گيج خورد و افتادم. امين‌السلطان و سايرين هم که آمدند، به همين حالت غش کردند و دل‌شان به هم خورد. مدتي طول کشيد تا حال آمديم. اين بالاخانه را فرش کرده و ساخته بودند که قونسول‌ها را اينجا به حضور بياورند. من ديدم افندي با آن تن گنده محال است بتواند از اين راه پله بالا بيايد. گفتيم فرش‌ها را برچيدند و اطاق پائين انداختند و از بالا، پائين آمديم... تغيير لباس داديم و جقه سر گذاشتيم و امين السلطان و اميرنظام هم حاضر شدند...قونسولها آمدند همين که اينها رفتند، کشيش آمد...» (روزنامه خاطرات ناصرالدين شاه، سفر سوم فرنگستان، چاپ دوم  1371، صفحه 78. 

برخي معتقدند آخرين مراسم اعطاي خلعت در اين مکان در سال 1330 ق، در زمان حکمراني صمد خان مراغه‌اي بوده است. 

يک تاريخ پژوه در گفت‌وگو با ايسنا، با بيان اين‌که اکثر شهرهاي ايران در گذشته باغ شهر بودند، گفت: برخي از اين باغ‌ها حکومتي- دولتي و برخي شخصي بودند؛ به عنوان مثال باغشمال تبريز باغي دولتي و حکومتي بود که عمارتي نيز توسط شاهان در آن ساخته شده بود. 

هيچ کدام از باغات تبريز را نتوانستيم نگهداري کنيم

 کريم ميمنت نژاد افزود: اکثر باغات در دوران حکومت صفوي و قاجار در شهري مانند تبريز که داراي جايگاه سياسي بود، نزديک به شهر ايجاد و در هرکدام عمارتي به شکل برجي با کارکرد خلعت پوشان ساخته مي‌شد، اين باغات تنها مختص شهر تبريز نبود؛ بلکه تمامي شهرهايي که داراي جايگاه سياسي بودند، چنين باغ‌هايي با کارکرد حکومتي در آن‌ها ساخته مي‌شد. 

 وي افزود: ريشه‌ي کارکرد و ايجاد اين نوع باغات به دوره‌ي صفويه برمي‌گردد، در اين دوران زماني که حکم حکومتي از سوي پايتخت براي حاکم يا والي شهر فرستاده مي‌شد، همراه حکم، خلعتي به والي يا شخصي که قرار بود به سمت جديدي منصوب شود، فرستاده مي‌شد.

 وي ادامه داد: با توجه به اين‌که خلعت نشان دهنده‌ي رسم و رسوم و نشان حاکميت بود، فرد حکومتي جهت اداي احترام به حاکم و پيشواز از خلعت از شهر خارج مي‌شد و در مراسم خلعت پوشي واقع در عمارت برج خلعت پوشان که در بيرون هر شهر مستقر بود، شرکت مي‌کرد. 

 وي خاطرنشان کرد: فردي که از سوي حاکم زمان به سمت حکومتي منصوب مي‌شد، طي مراسمي بسيار باشکوه خلعت فرستاده شده از سوي حاکم را مي‌پوشيد و فرمان حکومتي را تحويل مي‌گرفت. معمولا با برگزاري اين مراسم شأن و شخصيت تشريفات خاص حاکم رعايت مي‌شد. 

وي با اشاره به جايگاه سياسي تبريز در دوره صفويه و قاجار، گفت: با توجه به وليعهد نشين بودن تبريز در دوره‌ي قاجار، باغي همراه عمارتي به عنوان برج خلعت پوشان در خارج از شهر ساخته شد، آخرين مراسم خلعت پوشي در برج خلعت پوشان تبريز مربوط به اواخر دوره‌ي احمد شاه قاجار است که خلعتي از سوي احمدشاه به صمدخان شجاع الدوله مراغه‌اي فرستاده شد و طي مراسمي باشکوه، او به عنوان والي آذربايجان شرقي معرفي شد. 

 ميمنت نژاد با بيان اين‌که متاسفانه هيچ کدام از باغات تبريز را نتوانستيم آنگونه که بايد نگهداري کنيم، افزود: در گذشته‌ي نه چندان دور باغاتي مانند باغ امير در يکه تکان، باغ وزير در منطقه‌ي وزير آباد تبريز، باغ فتح آباد و باغ شمال نيز جزو باغات حکومتي قاجار محسوب مي‌شدند ولي اکنون تنها نامي از آن‌ها برجاي مانده است.  

وي با بيان اين‌که ديگر باغي از محوطه‌ي برج خلعت پوشان تبريز باقي نمانده است، گفت: بخشي از باغ در اختيار دانشگاه تبريز و بخشي نيز از طريق ساخت و سازهاي جاده‌اي از بين رفته و از آن تنها يک عمارت آجري باقي مانده است در حالي که مشخصه‌ي اصلي يک باغ ايراني تنها عمارت برج نيست. 

 وي بيان کرد: حفظ و صيانت از تمامي آثاري که ثبت ملي شده‌اند برعهده‌ي سازمان ميراث فرهنگي است، طي سه سال اخير مرمت‌هايي روي عمارت برج انجام شده ولي اين مرمت‌ها باعث شدند قسمت منتهي اليه برج که به شکل دندانه دار بود، مسطح شده و از حالت برج خارج شود. 

تبريز و تاريخ پژوه ادامه داد: با توجه به اين‌که اين برج مرتفع بوده، دندانه‌هاي مسطح آن نيز محلي براي ديده باني استفاده مي‌شد، ديده بان برج زمان ورود حاکم و هيئت همراه را به همگان اطلاع مي‌داد تا نقاره‌هاي تشريفاتي را نواخته و شأن و شکوه مراسم حفظ شود. 

 وي تاکيد کرد: اگر تمام کشورهاي اهميت دهنده به تاريخشان اين برج را در اختيار داشتند، ابتدا باغ آن را احيا کرده و مراسم خلعت پوشي را براي جذب گردشگران به صورت نمادين در آن برگزار مي‌کردند. 

 دانشگاه تبريز در سال 1345، اين باغ را با عنوان ايستگاه تحقيقاتي در اختيار دانشکده کشاورزي قرار داده و از آن براي انجام فعاليت‌هاي آموزشي و تحقيقاتي مرتبط با علوم کشاورزي استفاده مي‌کند. 

برج خلعت پوشان تنها ظرفيت شهر تبريز براي ايجاد يک باغ موزه است

  مدير برنامه و بودجه دانشگاه تبريز، اظهار کرد: برج خلعت پوشان اکنون به صورت قسمتي از اراضي بزرگ کرکج در داخل اراضي دانشگاه تبريز قرار گرفته است، ولي تاکنون در زمينه احياي برج اقدامي انجام نشده است؛ چرا که اعتقاد بر اين بوده که اين اثر تاريخي بوده و ميراث فرهنگي بايد به آن رسيدگي کند. 

 رضا دهقاني با بيان اين‌که هماهنگي‌ها  با سازمان ميراث فرهنگي در خصوص مرمت برج خلعت پوشان انجام شده است، گفت: مقرر شده هيچ اقدامي بدون هماهنگي و نظر ميراث فرهنگي در ارتباط با برج خلعت پوشان انجام نشود. طبق مطالعات تاريخي، مشخص شده حوض بزرگي مانند استخر ائل گلي تبريز البته کوچک‌تر از آن در اطراف برج خلعت پوشان وجود داشت که آب آن از طريق قنات تامين مي‌شود.  

وي ادامه داد: توافق‌هايي در گذشته با شهرداري در زمينه‌ي احداث راهي براي دسترسي و بازديد عموم از برج خلعت پوشان انجام شده بود، ولي اين اقدام به دليل نبود طرح کامل منتج به نتيجه نشده است.  

وي با بيان اين‌که برج خلعت پوشان تنها ظرفيت شهر تبريز براي ايجاد يک باغ موزه است، گفت:  آثار تاريخي بدون باغ زيادي در تبريز وجود دارد و بالعکس باغ‌هاي بدون آثار تاريخي هم وجود دارد. برج خلعت پوشان داراي باغ بسيار زيبايي است که معتقدم بايد اقداماتي براي تبديل آن به باغ موزه‌ مانند باغ ارم شيراز انجام شود. 

مدير برنامه و بودجه دانشگاه تبريز با اشاره به پيشنهاد طرحي با عنوان تبديل برج خلعت پوشان به باغ موزه، گفت: در اين طرح مقرر شده، محدوده باغ مشخص و پس از مطالعات جامع، طرح کاملي براي برج خلعت پوشان آماده شود. تمامي عمليات اجرايي براساس «طرح تبديل برج خلعت پوشان» به باغ موزه انجام مي‌شود تا باغ موزه‌اي با راه دسترسي مناسب و مراکز فرهنگي و امکاناتي براي تفريح خانواده‌ها ايجاد شود. شهردار تبريز نيز جهت اجراي مشترک اين طرح قول مساعد داده است. 

وي با بيان اين‌که تبديل برج خلعت پوشان به باغ موزه ظرفيت بسيار خوبي براي جذب گردشگر در تبريز است، گفت: تصميمات ابتدايي براي اجراي طرح «تبديل برج خلعت پوشان» به باغ موزه گرفته شده است و اکنون پيشنهاداتي نيز براي برگزاري مسابقه‌اي جهت شرکت معماران و عموم طراحان جهت ارسال طرح اوليه‌ي تبديل برج خلعت پوشان به باغ موزه ارائه شده است. 

 وي با اشاره به نقش شهرداري در اجراي طرح تبديل برج خلعت پوشان به باغ موزه، گفت: دانشگاه با بهره گيري از مشورت و مشارکت شهرداري و ميراث فرهنگي و با انجام هماهنگي‌هاي لازم بين اين دو ارگان، عمليات اجرايي طرح تبديل برج خلعت پوشان به باغ موزه را پيش خواهد برد. 

وي افزود: راه اندازي امکانات تفريحي و فرهنگي و فضاي مناسب براي جذب گردشگر در اين مکان بسيار مهم است، تمامي هزينه‌ها براي تبديل برج خلعت پوشان به باغ موزه توسط شهرداري و دانشگاه تبريز تامين خواهد شد. 

دهقاني در خصوص ساماندهي محوطه‌ي برج خلعت پوشان، اظهار کرد: اکثر آثار تاريخي در ايران با آب عجين شده‌اند؛ به عنوان مثال در اطراف عمارت ائل گلي استخري پر از آب وجود دارد که اين نشان مي‌دهد اکثر آثار تاريخي در ايران همواره در اطراف آب به وجود آمده‌اند، ميراث فرهنگي به مسائل بازساي تخصصي بسيار حساس بوده است؛ به همين دليل همکاري‌هايي با دانشگاه هنر اسلامي تبريز در راستاي بازسازي استخر اطراف برج خلعت پوشان و ساماندهي محوطه نيز خواهيم داشت. 

 وي در خصوص عکس‌هاي منتشر شده در فضاي مجازي که نشان دهنده‌ي تجمع آب در اطراف برج خلعت پوشان و تخريب آن بوده است، گفت: به هيچ عنوان چنين موضوعي صحت ندارد بلکه رها سازي آب در راستاي احياي استخر برج بوده است و هيچ گونه آسيبي به برج وارد نمي‌کند؛ چرا که اين برج از گذشته به گونه اي طراحي و ساخته شده که همواره اطراف آن را آب فرا گرفته است. 

وي ادامه داد: با توجه به بارش‌هاي اوايل سال، انجام عمليات احياي استخر برج خلعت پوشان را متوقف کرديم ولي اکنون آب قنات اطراف برج احيا شده و بعد از اتمام بازسازي و محوطه سازي برج به زودي به استخر اطراف آن هدايت مي‌شود. 

مدير برنامه و بودجه دانشگاه تبريز با بيان اين‌که معتقدم برج خلعت پوشان قبل از مرمت و بازسازي جذابيتي براي عموم ندارد، گفت: دانشگاه مصمم به احياي برج خلعت پوشان است و بعد از انجام و اتمام مطالعات، ابتدا طرح ساماندهي، مراحل عمليات اجرايي تبديل برج به باغ موزه و اعتبار مورد نياز آن را تعيين مي‌کند. 

ميراث فرهنگي متولي اصلي بازسازي و مرمت برج خلعت پوشان است

 مهدي حافظ زاده، مدير روابط عمومي شهرداري منطقه پنج تبريز نيز در گفت‌وگو با ايسنا، با بيان اين‌که اداره کل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان متولي اصلي بازسازي و مرمت برج خلعت پوشان است، گفت: شهرداري منطقه‌ي پنج در خصوص ساماندهي و محوطه سازي برج خلعت پوشان آماده هر نوع همکاري با دانشگاه تبريز است. 

 وي ادامه داد: با توجه به اين‌که برج خلعت پوشان جزو محدوده‌ي دانشگاه تبريز محسوب مي‌شود، هنوز تفاهم نامه‌اي بين شهرداري منطقه پنج و دانشگاه تبريز براي ساماندهي و محوطه سازي برج خلعت پوشان انعقاد نشده است. 

 وي يادآور شد: مقرر شده جلسه‌اي بين مسئولان دانشگاه تبريز و شهرداري منطقه پنج تبريز براي حل مشکل ساماندهي محوطه‌ي برج خلعت پوشان برگزار شود. 

 مرمت برج خلعت پوشان تبريز در سال جاري به پايان مي‌رسد

مديرکل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري آذربايجان شرقي نيز در رابطه با برج خلعت پوشان تبريز با بيان اين‌که مرمت برج خلعت پوشان تبريز در سال جاري به پايان مي‌رسد، گفت: متاسفانه در سال‌هاي گذشته مرمت و نجات بخشي غيرعلمي و غيرتخصصي برج خلعت پوشان تبريز توسط دانشکده کشاورزي انجام شد.  

 وي با بيان اين‌که مرمت تخصصي اين بناي تاريخي پس از ورود اداره کل ميراث فرهنگي استان بين سال‌هاي ?? تا ?? آغاز شد، گفت: اين مجموعه اقدام به استحکام بخشي بنا و دوخت و دوز ترک هاي ايجاد شده در طاق‌هاي طبقه همکف و قسمت‌هايي از نماي بنا را مرمت و همچنين اقدام به ايزوگام پشت بام بنا کرد.

وي زمان آغاز احيا و بازسازي رسمي برج خلعت پوشان توسط ميراث فرهنگي را از سال ?? و ?? اعلام کرد. 

آبدار با بيان اينکه طرح محوطه سازي و بازسازي استخر با برآوردهاي اوليه جهت اجرا در اختيار دانشکده کشاورزي قرار گرفته است، اظهار کرد: اداره کل ميراث فرهنگي استان در نظر دارد با تهيه طرح مرمت خود برج نسبت به تکميل مرمت آن در سال جاري اقدام کند و لازم است در راستاي توافقات سه جانبه به عمل آمده، شهرداري و دانشگاه تبريز نيز به تعهدات خود عمل کنند.

گزارش از ليلا جليلي

ايسنا