احرار خبر: در حال حاضر تالاب‌هاي موجود در آذربايجان‌شرقي از جمله تالاب بين‌المللي قوري‌گل و تالاب قره‌قشلاق، گاوخوني، هامون، پريشان و... در وضعيت نامطلوبي به سر مي‌برند و به عقيده کارشناسان اين حوزه، اين تالاب‌ها در حالت اورژانسي هستند.
متخصصان محيط زيست و اساتيد دانشگاه بر اين باور هستند که در حال حاضر وضعيت بسياري از تالاب‌هاي ايران، اورژانسي بوده و نياز فوري به جراحي دارند؟ در همين ارتباط نيز اخيرا مقام عالي طرح حفاظت از تالاب‌هاي کشورمان اعلام کرده « 70 درصد تالاب‌هاي بين‌المللي ايران در معرض خطر و بحران قرار دارند».
بدينسان اين مسائل بهانه‌اي شد، تا اينکه به وضعيت تالاب‌هاي استان آذربايجان‌شرقي بپردازيم، که به نظر ميآيد، اين روزها همچون ساير تالاب‌هاي کشورمان، حال و روز چندان خوشي نداشته باشند، بطوريکه بر اساس گزارش‌هاي منتشر شده و بازديدهاي ميداني صورت گرفته بايد به اين واقعيت تراژديک اعتراف کنيم، که متاسفانه بسياري از اين تالاب‌ها امروزه در وضعيت نابسامان و خطرناکي به سر مي‌برند.
* حفظ و احياي تالاب‌هاي آذربايجان‌شرقي، در چرخه آزمون و خطا
با اين حال، استان آذربايجان‌شرقي با وجود تنوع اقليمي، جزو استان‌ها سردسير کشورمان به شمار مي‌رود و در اين زمينه نيز به نظر مي‌رسد، از بارش‌هاي نسبتاً پايدار و بيشتري هم نسبت به ساير مناطق ديگر استان‌هاي ايران برخوردار باشد، اما تغيير اقليم، خشکسالي و بحران آب و به ويژه تغييرات کاربري گسترده‌اي که بر روي اراضي کشاورزي، جنگل‌ها و محيط زيست در سال‌هاي اخير صورت گرفته و مي‌شود، که اين امر موجب نگراني دوستداران طبيعت و محيط زيست را در اين استان به دنبال داشته است و حتي آرامش مردم و ساکنان اکوسيستم طبيعي را بر هم زده و نگراني متخصصان اين رشته را باعث شده است.
با اين وصف، وجود 15 تالاب مهم و شناخته شده در استان آذربايجان‌شرقي، اين استان را به عنوان يکي از مراکز پر تالاب در کشور معرفي کرده است. اما وضعيت بحراني چندين تالاب در اين استان، نگراني فعالان محيط زيست و طبيعت و به خصوص ساکنان نزديک به اين تالاب‌ها را برانگيخته است.
به سخن ديگر، آذربايجان‌شرقي با وجود داشتن تالاب‌هاي بسيار، مثل ساير تالاب‌هاي موجود در کشورمان اين روزها با بي‌آبي و خشکي‌ها، دست پنجه نرم مي‌کند و خط خطي طبيعت بکر و دست نخورده به دست انسان، بيشتر گونه‌هاي گياهي و جانوري را در آينده نزديک به کلي از بين خواهد برد.
* حلقه مفقوده، حفظ و احياي تالاب‌هاي ايران
آنچه در اين زمينه بسيار حائز اهميت است، اينکه تالاب‌ها محيط‌هايي هستند که مشخصاتشان چيزي ميان خشکي و آب است. تالاب‌ها ممکن است همواره داراي آب باشند، يا اينکه گاه خشک و گاه آب‌دار باشند و با توجه به کنوانسيون‌هاي مختلف تعاريف متفاوتي را از تالاب‌ها مي‌توان داشت، براي مثال طبق کنوانسيون رامسر تعريف کلي تالاب شامل مرداب‌ها، لجن‌زارها، درياچه‌ها و رودخانه‌ها، آب‌هاي طبيعي يا مصنوعي اعم از دائمي يا موقت است، با اين وجود آب تالاب‌ها مي‌تواند تلخ و يا شور باشد و در عين حال برخي تالاب‌ها راکد و برخي جاري هستند، بطوريکه شناخت تالاب‌هاي هر منطقه مي‌تواند، نخستين قدم براي حفاظت و صيانت از آنها باشد.
* حال تالاب‌هاي آذربايجان شرقي خوب نيست؟
نکته حائز اهميت ديگر در اين مقوله اينکه، بر اساس اعلام مقام عالي محيط زيست آذربايجان‌شرقي، مساحت تالاب‌هاي استان که در سايت رامسر ثبت شده 250 هزار هکتار بوده و مساحت ديگر تالاب‌هاي استان نيز حدود 3000 هزار هکتار است.
از اين رو، تالاب بين‌المللي «قوري‌گول» در شهرستان بستان‌آباد با مساحت 200 هکتار، تالاب «قره‌قشلاق» در شهرستان بناب با مساحت 22 هزار و 225 هکتار و تالاب «قبادلو» در شهرستان عجب‌شير با مساحت 40 هکتار، که هر سه اين تالاب‌ها در حوزه آبريز درياچه اروميه قرار گرفته‌اند، از جمله تالاب‌هاي شاخص استان معرفي شده‌اند.
* مجامع بين‌المللي از حال تالاب‌هاي ايران مي‌گويند
در همين حال، به عقيده کارشناسان حوزه محيط زيست، اگر چه تالاب‌ها از اهميت اکولوژيکي، اجتماعي و اقتصادي ويژه‌اي برخوردارند، اما طي سال‌هاي گذشته با سکوت يا نوعي بي‌تفاوتي درباره وضعيت تالاب‌ها ايران و به ويژه استان آذربايجان‌شرقي مواجه بوديم و بيشترين بحث‌هاي زيست محيطي منطقه به سمت درياچه اروميه معطوف شده و از وضعيت بحراني ساير تالاب‌ها کمتر سخني به ميان آمده است؟ و تنها بحث مطرح در رسانه‌ها نيز به خشکي درياچه اروميه اختصاص يافته است.
نکته در خور تامل ديگر در اين زمينه اينکه، در سال‌هاي اخير، به علت بي‌تفاوتي برخي دستگاه‌ها، سازمان‌ها و به ويژه مسئولان و متوليان اين حوزه نسبت به تالاب‌ها که سرمايه ملي محسوب مي‌شوند و همچنين عملکرد ضعيف ايران نسبت به تالاب‌هاي ثبت شده در کنوانسيون رامسر، داد و صداي مجامع بين‌المللي را هم درآورده است.
* بخت شور تالاب‌هاي آذربايجان‌شرقي
به عبارت ديگر، در حال حاضر اکثر نگاه‌ها و توجهات بر درياچه اروميه متمرکز شده است. درحالي که ساير تالاب‌هاي مهم کشور و به خصوص تالاب‌هاي موجود در آذربايجان‌شرقي نيز از جمله تالاب بين‌المللي قوري‌گول و تالاب قره‌قشلاق، گاوخوني، هامون، پريشان و... در وضعيت نامطلوبي به سر مي‌برند و به گفته و عقيده کارشناسان اين حوزه، اين تالاب‌ها در حالت اورژانسي هستند.
همان طور که گفته شد، در آذربايجان‌شرقي 15 تالاب کوچک و بزرگ وجود دارد، که عمدتاً در محدوده شهرستان مراغه و هشترود واقع شده‌اند، از جمله مهمترين اين تالاب‌ها مي‌توان به قوري‌گول، قره‌قشلاق، آلما گلي، قبادلو، ماهي‌آباد، يانيق‌گلي، بزوحق گلي، قوشاگلي، زولبين گلي، يوسفلو، ديب ديز، خرمالو و ... اشاره کرد.
** تالاب قوري‌گول
تالاب قوري‌گول از جمله مهمترين تالاب‌هاي موجود در آذربايجان‌شرقي است و در بين تالاب‌هاي موجود در اين استان از اهميت بالايي برخوردار است، بطوريکه اين منطقه در سال 1354 به عنوان تالاب بين‌المللي در کنوانسيون رامسر به ثبت رسيده و در سال 1373 جزو مناطق شکار ممنوع بوده و در سال 1390 به دليل اهميت اکولوژيکي به منطقه حفاظت شده ارتقاء يافته است که اين محدوده شامل بستر تالاب و ارتفاعات جنوب شرقي و شمال شرقي بوده که جزو حوضه آبريز درياچه محسوب مي‌شود.
* مرگ تدريجي تالاب‌هاي آذربايجان‌شرقي
اين تالاب در حدود 30 کيلومتري شهر تبريز در مسير جاده ترانزيت تبريز به تهران و 18 کيلومتري شهر بستان‌آباد قرار دارد. از نظر هيدرولوژيکي تالاب «قوري‌گل» يک تالاب آب شيرين با وسعت تقريبي 200 هکتار است، که جزو تالاب بسته محسوب مي‌گردد. متجاوز از 280 گونه گياهي درحوزه آبريز تالاب وجود دارد و حدود يکصد و يازده گونه جانوري مهره دار مرتبط با آب شامل14 گونه خزنده، 4 گونه دوزيست، يک گونه ماهي و 92 گونه پرنده در منطقه وجود دارد. اردک سر سفيد، اردک بلوطي، گيلانشاه خالدار در معرض خطر انقراض و اردک مرمري، اردک سرسياه و بوتيمار کوچک از پرندگان حمايت شده تالاب هستند. و ماهي کپور معمولي گونه معرفي شده به تالاب است که گونه مهاجم محسوب مي‌شود.
** تالاب قره‌قشلاق
تالاب قره قشلاق با مساحت 22 هزار و 225 هکتار، از ديگر تالاب‌هاي بزرگ و شاخص اين استان است که در شهرستان بناب و در کناره‌هاي جنوب شرقي درياچه اروميه قرار دارد و به لحاظ شرايط خاص طبيعي، زيستگاه بسيار مناسبي براي پرندگان آبزي و کنار آبزي و علف چر، مانند ميش مرغ است در اين تالاب نيز 153 گونه پرنده، 16 گونه پستاندار، 6 گونه خزنده و سه گونه دوزيست زندگي مي‌کنند.
** تالاب قبادلو
اين تالاب نيز با مساحت 40 هکتار، در 22 کيلومتري شمال غربي شهرستان عجب‌شير، بالاتر از بندر رحمانلو و در حوزه آبريز درياچه اروميه قرار دارد و از جمله تالاب‌هاي شاخص استان است و بخشي از پرندگان تالاب‌هاي حاشيه‌اي درياچه اروميه را به خود جذب مي‌کند.
** تالاب يوسفلو
اين تالاب هم با مساحت 2.5 هکتار، در 33 کيلومتري شرق شهرستان اهر قرار دارد، اين تالابي دائمي است که مورد استفاده پرندگان مهاجر آبزي قرار مي‌گيرد.
** تالاب ديب سيز
اين تالاب نيز به مساحت 6 هکتار، در 25 کيلومتري شرق اهر قرار دارد و تالابي نيزاري و دائمي است که مورد استفاده پرندگان مهاجر آبزي قرار مي‌گيرد.
** تالاب‌هاي خرمالو و مينق
اين دو تالاب در شهرستان هريس واقع شده است. تالاب خرمالو با مساحت 10 هکتار، در 42 کيلومتري جنوب غربي اهر قرار دارد و تالاب دائمي است که علاوه بر استفاده‌هاي کشاورزي، در فصل زمستان مورد استفاده پرندگان مهاجر قرار مي‌گيرد.
تالاب مينق نيز با مساحت 2.5 هکتار، در حوزه آبريز درياچه اروميه قرار دارد.
** تالاب‌هاي بزوجق‌گلي، يانيق‌گلي، قوشا گلي، زولبين‌گلي، آلمالي و مجموعه تالابي خورشيد گولي
اين 6 تالاب در شهرستان هشترود قرار دارد، در واقع استان آذربايجان‌شرقي با مجموع 15 تالاب، بيشترين تعداد آن در شهرستان هشترود واقع شده است.
تالاب بزوجق‌گلي با مساحت 7.8 هکتار، در 50 کيلومتري غرب شهرستان هشترود قرار دارد و تالابي دايمي است که مورد استفاده پرندگان مهاجر قرار مي‌گيرد.
تالاب يانيق‌لي نيز با مساحت 5 هکتار، در 31 کيلومتري جنوب غربي هشترود قرار دارد و در پاييز و زمستان مورد استفاده پرندگان وحشي قرار مي‌گيرد.
تالاب قوشا گلي هم با مساحت 10 هکتار، در 31 کيلومتري جنوب غربي هشترود قرار دارد و تالابي نيزاري است.
تالاب زولبين گلي نيز با مساحت 17.6 هکتار، در 42 کيلومتري غرب هشترود قرار دارد و با وجود اين که تالابي فصلي است، به علت نيزارهاي داخلي و حاشيه‌اي به ويژه در مواقع پرآبي، پناهگاه مناسبي براي پرندگان مهاجر آبزي محسوب مي شود.
تالاب آلمالي نيز در هشترود در حوزه آبريز چيني بلاغ چاي و با مساحت 23 هکتار، از ديگر تالاب‌هاي موجود در اين شهرستان است. اين تالاب در ارتفاع 2 هزار و 400 متري، در جنوب شرقي ارتفاعات سهند قرار دارد، تالاب پوشيده از نيزار و گياهان آبزي است که از نظر لانه گزيني پرندگاني نظير سرسبز و چنگر شرايطي مناسب دارد و به همين دليل داراي ارزش تفرجگاهي است.
** تالاب شور درق
اين تالاب به مساحت 4 هکتار، در شهرستان مرند و در حوزه آبريز درياچه اروميه قرار دارد.
** تالاب ماهي‌آباد
اين تالاب در 20 کيلومتري شمال ميانه، قرار دارد که تالابي فصلي است و مصارف کشاورزي دارد و در مواقع پرآبي، مورد استفاده پرندگان مهاجر است.
از سويي، به گفته فعالان عرصه محيط زيست، آنچه در اين زمينه حائز اهميت است، اينکه از اين 14 الي 15 تالاب موجود در آذربايجان شرقي، روزگار غمباري را سپري مي‌کنند و اکثر آنها «در روي خط قرمز قرار گرفته‌اند و در حال از دست دادن کارايي‌هاي خود از جمله تامين شغل و منابع آبي هستند».
* روزگار غمبار تالاب‌هاي آذربايجان‌شرقي
بنابراين، شايد لازم باشد، به مسئولان و دستگاه‌هاي ذي‌ربط يادآوري کنيم، تالاب‌هاي آذربايجان‌شرقي در حال حاضر، به علت کمبود آب، توسعه ناموزون و به ويژه گسترش کشاورزي غير پايدار و برداشت بي رويه از منابع آب‌هاي داخلي و ... در معرض خطر و وضعيت بحراني قرار دارند.
حال پرسش مهمي که در اين خصوص مطرح است اينکه، دستگاه‌ها و سازمان‌ها و به خصوص دست اندرکاران، مسئولان و متوليان عرصه محيط زيست، چرا با وجود اين همه وضعيت فاجعه بار زيست محيطي در استان، به فرصت‌هاي زيست محيطي و برخي زيرساخت‌هاي موجود در آذربايجان‌شرقي براي احيا و حفظ اين تالاب‌ها، کم توجهي مي‌کنند و براي حفظ و ارتقاي شاخص‌هاي زيستي با وجود انتقادهاي فراوان، امروز و فردا مي‌کنند؟! و چرا در اين مورد اقدامات اساسي و هزينه‌هاي لازم از سوي دستگاه‌هاي متولي و ذي‌ربط صورت نمي‌گيرد؟
* خشکي تالاب‌ها؛ زنگ خطري که شنيده نمي‌شود
بدينسان، با وجود اين همه اما و اگرهايي که در زمينه حفظ و ارتقاي شاخص‌هاي زيستي در اين استان مطرح مي‌شود، شايد بد نباشد که، به برخي از اين فرصت‌ها و تهديدات زيست محيطي در استان آذربايجان‌شرقي هم اشاره‌اي داشته باشيم؟
استان آذربايجان شرقي به دليل برخورداري از ظرفيت‌هاي طبيعي بي‌بديل و نسبتا بکر، از فرصت‌هاي زيست محيطي بهتري نسبت به ساير استان‌هاي کشورمان برخوردار است که از جمله اين فرصت‌ها مي‌توان به داشتن تنوع اقليم آب و هوا، وجود مراتع نسبتا غني و تنوع گياهي آنها، وجود اکوسيستم‌هاي با ارزش مثل درياچه اروميه، جنگل‌هاي ارسباران، ارتفاعات سهند، ميشو و کنتال، وجود دشت‌هاي با قابليت حاصلخيزي بالا، وجود بيش از 2000 گونه گياهي و گونه‌هاي دارويي و صنعتي، وجود امکانات گردشگري مخصوصا طبيعت گردي، پتانسيل تحقيقاتي و ژئوتوريستي منطقه فسيلي مراغه و ساير نقاط استان براي ارائه پيشينه حياتي و تکاملي منطقه و گونه‌زائي در جهان، ارسباران به عنوان يک موقعيت اکوتوريستي ارزشمند با قابليت‌هاي گسترده، گونه‌هاي آندميک گياهي و جانوري، تالاب‌هاي ارزشمند، مراکز متعدد دانشگاهي و علمي و تحقيقاتي، ظرفيت زيرساختي و علمي براي توليدات دامي و گياهي، وجود تصفيه خانه‌هاي شهري در هفت شهر بزرگ استان، وجود شهرک‌هاي صنعتي متعدد داير و در دست مطالعه براي توسعه آتي و ... اشاره کرد.
از سويي، منطقة آذربايجان‌شرقي به علت موقعيت خاص جغرافيايي و ساختار محيط زيست طبيعي، به عنوان يکي از مناطق حساس و مهم کشورمان به حساب ميآيد و اين اهميت، حساسيت و گستردگي، باعث شده است تا اين منطقه با وجود اين همه فرصت‌هاي زيست محيطي، با چالش‌هاي هم مواجه شود، که از جمله اين تهديدات زيست محيطي در آذربايجان‌شرقي مي‌توان به «بهره‌برداري بي رويه از منابع آب زيرزميني و کسري مخازن، پايين آمدن کيفيت منابع آبي و زير زميني در برخي از دشت‌هاي استان، تهديد کيفيت منابع آب از طريق پساب توليدي شهرها و صنايع، عدم استقرار مديريت يک پارچه منابع آب، فقدان جايگاه آمايش سرزمين در برنامه‌هاي توسعه استان، عدم رعايت حق آبه اکوسيستمي و سازگاري پروژه‌هاي آبي با پايداري تنوع زيستي، بهره‌برداري سنتي از منابع آب به ويژه در بخش کشاورزي و راندمان پايين آن، چراي بي‌رويه دام، شکار غيرمجاز، نابودي پوشش گياهي، تبديل اراضي و تغيير کاربري‌ها، بهره‌برداري غيراصولي از معادن، عدم تصويب و ارتقا مناطق حفاظت شده استان تا متوسط کشوري و جهاني اشاره کرد.
عدم پشتوانه قانوني و اجرايي موثر براي اعمال ضوابط زيست محيطي و وجود قوانين موازي و بعضاً متناقض در بخش‌هاي مختلف دستگاه‌هاي اجرايي، عدم محاسبه و توجه به ارزش اقتصادي واقعي منابع زيست محيطي در انجام فعاليت هاي اقتصادي و عمراني کوتاه مدت و زودبازده، فرسايش خاک سطحي به طور گسترده و بيش از ميانگين منطقه، وضعيت فعلي درياچه اروميه و ايجاد شوره زارهاي گسترده به جاي يک اکوسيستم پويا، وجود خودروهاي غيرمنطبق با استانداردهاي جهاني در ناوگان حمل و نقل، استقرار نامناسب صنايع داراي ظرفيت آلايندگي در سطح استان بخشي از اين چالش هاست.
همچنين تخليه گسترده فاضلاب‌هاي شهري و صنعتي به رودخانه‌ها بدون رعايت استانداردهاي مربوطه، تشديد آلودگي منابع آبي استان به دليل بهره‌برداري بيش از حد و عدم رعايت حق آبه اکوسيستم و ظرفيت خود پالاي محيط، وجود هفت دشت ممنوعه با ذخاير آبي بحراني، بالا بودن جمعيت نسبي استان نسبت به متوسط کشوري، مديريت پسماندهاي خانگي و اغلب صنايع بطور سنتي و غير مکانيزه، جمع‌آوري و حمل و نقل زباله به صورت سنتي و نيمه مکانيزه و عدم برخورداري از کارايي کافي، دفع فاضلاب‌هاي شهري به صورت غيراصولي و سنتي، کمبود نيروي انساني متخصص دخيل در مسائل زيست محيطي از لحاظ کمي و کيفي ( درون سازماني و برون سازماني)، عدم انجام صحيح الزامات زيست محيطي از طرف صنايع بزرگ استان از ديگر چالش‌هاي زيست محيطي است.
* مرگ تراژديک، تالاب‌هاي ايران
آنچه اختصاصا در اين زمينه مورد تاکيد است، اينکه دستگاه‌هاي اجرايي و متوليان اين امر در استان، ضمن شناسايي و بهره‌برداري از فرصت‌هاي زيست محيطي موجود در هر منطقه از تهديدات موجود نيز نبايد غافل شوند.
به هر حال، کارشناسان حوزه سازمان محيط زيست در اين ارتباط ضمن هشدار به دستگاه‌هاي اجرايي و مسئولان اين حوزه، از تبعات بي‌توجهي نسل امروز به تالاب‌هاي کشورمان گله‌مند هستند؛ و در اين زمينه نيز« فقدان جايگاه تالاب‌ها در برنامه‌ريزي‌هاي راهبردي کشور، موقعيت سازماني آن در سازمان حفاظت محيط زيست، غفلت در توانمندسازي جامعه محلي براي حمايت از تالاب‌ها و توسعه نيافتن راهکارهاي مديريت مشارکتي و کم توجهي به توسعه آموزش‌هاي تخصصي در حوزه تالاب‌ها از جمله کاستي‌هايي اين حوزه بيان مي‌کنند».
به گفته اين متخصصان، «با وجود آن که کشور ايران سابقه طولاني در اهتمام به مسايل زيست محيطي دارد و از اولين کشورهايي است، که داراي قوانين حفاظت از طبيعت و مناطق حفاظت شده است و از پيشگامان و بنيانگذاران کنوانسيون مهم و بين‌المللي رامسر است، ولي اطلاعات کامل و جمعي از وضعيت پوشش گياهي، تنوع زيستي، حيات وحش و پرندگان آبزي تالاب‌هاي آن در گذشته و حال در دسترس نيست».
ناگفته نماند، تالاب‌ها، شريان‌هاي حياتي محيط زيست، 6 درصد سطح کره زمين را فرا گرفته‌اند و مساحت آنها در مجموع بالغ بر 885 ميليون هکتار است که حدود 75 ميليون هکتار از آنها در کنوانسيون رامسر ثبت شده و سهم ايران از اين ميان 250 تالاب با مساحتي در حدود 2.5 ميليون هکتار است.
منبع: فارس
نگارنده: موسي کاظم‌زاده