حفاري هاي باستان شناسي اين گنجينه هاي مدفون، علاوه بر تامين آثار باستاني موزه ها، گوياي جنبه هاي مادي، معنوي و فرهنگي اقوام کوچ روي ايران با اين قدمت خيره کننده است.
مطالعه در مورد معماري، اشياي مدفون و شيوه هاي تدفين اين کورگان ها، اطلاعات مفيدي را در زمينه گاه نگاري، قوم نگاري، روابط اجتماعي و اقتصادي و طبقات اجتماعي به دست مي دهد و نقاط تاريک فرهنگ اين اقوام را روشن تر مي کند.
سرپرست حفاري هاي باستان شناسي در کورگان هاي' جعفر آباد' و 'طوعلي سفلي' خداآفرين مي گويد: در بررسي سطحي سال 1386 هجري شمسي، 40 کورگان در يک محدوده ي پنج کيلومتري در حوالي روستاهاي 'جعفر آباد' و 'طوعلي سفلي' در شهرستان خداآفرين شناسايي شد.
به گفته ' دکتر فرشيد ايرواني قديم'، در اولين فصل کاوش هشت کورگان بازگشايي و 103 اثر موزه اي شامل 56 اثر فلزي، 40 اثر سفالي، پنج اثر سنگي و 2 اثر استخواني کشف شد.
وي مي گويد: در دومين فصل کاوش اين کورگان ها که به مدت 45 روز انجام شد، پنج کورگان بازگشايي و علاوه بر شناسائي معماري آنها، 139 اثر موزه اي شامل 104 اثر فلزي، 28 اثر سفالي،2 اثر سنگي و 2 اثر استخواني شناسايي شد.
وي در ادامه مي گويد: اطلاعات مربوط به اشياء استخواني به عنوان بخشي مهمي از داده هاي به دست آمده از اين قبور، علاوه بر اينکه بيانگر تنوع غذائي اين اقوام است، نشانگر شناخت جوامع کوچ رو از محيط پيرامون خويش و درک آنان نسبت به اهميت حيوانات است.
وي مي گويد: از مهمترين ويژگي هاي فرهنگ اقوام کوچ روي ' اوراسيا' که در اين کورگان ها مشاهده شد، مي توان به حضور اسب و پرورش احشامي مانند گوسفند، بز و گاو، تکامل لگام اسب، ساخت قبور کورگاني و قرباني احشام اشاره کرد.
دکتر ايرواني اظهار مي کند: حدود چهار هزار سال پيش در شمال درياي خزر يک گروه متحرک از پرورش دهندگان احشام شناسائي شده اند که گمان مي رود به دليل بحران هاي زيست محيطي دست به مهاجرت هاي دورتر به خاطر يافتن چراگاه هاي مناسب تر زده اند.
به گفته وي اين قوام به عنوان اقوام کوچ رو اوراسيا قابل معرفي مي باشند که بر اساس مدارک برجاي مانده يکي از مناطق مهاجرت آنان شمال غرب ايران به خصوص حوزه رودخانه ارس بوده است.

*** کورگان ها و اعتقاد به به دوران پس از مرگ
سرپرست حفاري هاي باستان شناسي 'کورگان ها' در خداآفرين مي گويد: بررسي اين کورگان ها و شيوه تدفين آنها سبب شد تا اطلاعات جامعي از اين اقوام به دست بيايد و نسبت به بازسازي روابط اجتماعي، اقتصادي، طبقات اجتماعي و ايدئولوژيکي اين اقوام در ايران، اقدام شود.
به گفته دکتر ايرواني آثار همراه جسد در اين کورگان ها، نشان دهنده اعتقاد آنان به حيات پس از مرگ و اهميت تدفين است و تدفين سر حيوانات نيز يکي ديگر از الگوهاي تدفين در اين فرهنگ است.

*** زن و مرد از مساوات حقوقي برخوردار بودند
دکتر ايرواني مي گويد: تدفين زن و مرد، اهميت و ارزش جنس مونث و مذکر را در يک سطح نشان مي دهد و مساوات حقوق بين آنها را اثبات مي کند.
به گفته وي با توجه به اشيا به دست آمده تدفيني از کورگان هاي ' جعفر آباد' و 'طوعلي سفلي' که متعلق به زنان مي باشد، اهميت اين قشر در يک جامعه کوچ روي مربوط به هزاره دوم قبل از ميلاد را کاملا مشخص مي کند.

*** انس با موسيقي
به گفته دکتر ايرواني به دست آمدن آلت موسيقي از جنس لاک لاک پشت و مضراب آن که از جنس استخوان است، نشان از مانوس بودن اين مردم با موسيقي و اجراي مراسم خاص در تدفين دارد.
وي اضافه مي کند: قلاب هاي ماهيگيري و گردنبندهايي از جنس صدف نيز ارتباط تغذيه و معيشت اين اقوام را با رودخانه ثابت مي کند.

*** فلزگري و سفالکاري در بين اقوام کوچ رو رونق داشت
دکتر ايرواني مي گويد: کشف آثار زيادي از جنس برنز و آهن و شناسايي قلع 7 درصد در آثار برنزي يافت شده، نشان دهنده توانمندي اين اقوام در هنر فلزگري است.
وي مي گويد: يکي از داده هاي مهم باستان شناسي، سفالينه ها هستند؛ سطوح داخلي وخارجي سفال هاي به دست آمده از اين کورگان ها بستر مناسبي جهت اجراي نقش و نگار و ايده ها و انديشه هاي مردمان و هنرمندان اين اقوام بوده است.
به گفته دکتر ايرواني بر اساس مطالعات آرکئومتري انجام گرفته اين کورگان ها به دوره زماني عصر آهن 2 (900 تا 1200 قبل از ميلاد) ايران، قابل تاريخ گذاري است و مي توان آن را به فرهنگ اسکيت قديم منتسب کرد.
رييس اداره ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري شهرستان هاي کليبر و خداآفرين نيز مي گويد: در حفاري هاي باستان شناسي خداآفرين آثار فرهنگي مربوط به دوره زماني عصر آهن 2 مورد بررسي قرار گرفت.
وي اظهار داشت: اين کورگان ها مربوط به قوم کوچ رو و عشايري اسکيت ها بوده که براي نخستين بار در سطح کشور در اين شهرستان شناسايي و به صورت علمي حفاري شد.
به گفته وي گستره زماني اين کورگان ها بر اساس مطالعات باستان شناسي مربوط به هزاره دوم تا هزار اول قبل از ميلاد مسيح است.
وي افزود: حوزه فرهنگي اين اقوام در جنوب ارس به طور متوسط تا 150 کيلومتر از داخل ارس و به موازات اين رود، قابل شناسايي است.
وي گفت: با توجه به اينکه قوم اسکيت ها يک قوم کوچ رو و عشايري بود، هيچ سايت استقراري و سکونت گاه ثابتي براي آنان شناسايي نشده است و بنابراين داراي گورستان ثابت هم نيستند.
وي افزود: آثار به دست آمده از اين حفاري در موزه هاي آذربايجان تبريز و موزه باستان شناسي خداآفرين به نمايش گذاشته شده است.
به گفته وي ادامه حفاري هاي باستان شناسي کورگان هاي خداآفرين در صورت کسب مجوزهاي لازم قابل پيش بيني است.

**کورگان ها، ظرفيت هاي گردشگري ناشناخته
قايم مقام مديرعامل سازمان منطقه آزاد ارس نيز مي گويد: کورگان هاي حفاري شده از سوي باستان شناسان در داخل محدوده منفصل سه اين سازمان قرار گرفته و ظرفيتي کم نظير براي بخش گردشگري اين منطقه به شمار مي رود.
به گفته جعفر ملکي، تاريخ و فرهنگ گذشتگان کشور موضوعي جذاب براي گردشگران خارجي بوده و از وجود اين کورگان ها در اين منطقه مي توان بهره برداري هاي بهينه کرد.
فرماندار شهرستان خداآفرين نيز از احداث موزه اي در داخل محدوده منفصل سه منطقه آزاد ارس براي نمايش آثار به دست آمده از اين کورگان ها خبر مي دهد.
امين امينيان مي گويد: وجود اين کورگان ها قدمت تاريخي خداآفرين به اثبات رسيده و با استناد به آن مي توان توسعه بخش گردشگري را به عنوان يکي از محورهاي اصلي سند تدبير و توسعه اين شهرستان، مطرح کرد.
تا زمان حاضر تنها بخشي از کورگان هاي اين شهرستان بازگشايي شده و تعداد نامعلومي نيز در انتظار کاوش هاي باستان شناسي و برداشت هاي علمي است.
شهرستان مرزي خداآفرين در 220 کيلومتري شمال شرقي تبريز، مرکز استان آذربايجان شرقي قرار دارد؛ پل هاي تاريخي اين شهرستان بر روي رود خروشان ارس احداث شده و از ديرباز حلقه هاي اتصال ايران به منطقه قفقاز بوده است.

منبع: ايرنا