به گزارش احرارنيوز به نقل از فارس، بقعه جهاني شيخ صفي الدين اردبيلي يکي از ?? اثر ثبت شده يونسکو در کشور است که به دليل زيبايي معماري، تاثيرگذاري سلسله صفويه و بازگويي بخشي از تاريخ مورد توجه قرار گرفته است.

اغلب در نوشته هاي مرتبط به اين بقعه به احوالات پادشاهان صفوي و بخش هاي مختلف آن اشاره مي شود. در حالي که در يکي از بخش هاي آن که طي دو دهه گذشته اکتشافات نظام مند آن آغاز شد تاريخ روايات شنيدني دارد.

يکي از محققان و پژوهشگران تاريخ صفوي اردبيل در اين خصوص تاکيد دارد که نوشته هاي تاريخي و تحقيقات نشان مي دهد آشپزخانه شيخ صفي خود کانون بازگويي عقايد خاندان صفوي بوده و به عينه گوياي انديشه هاي حاکم بر اين بنا است.

کيوان فريدي تصريح کرد: مجموعه بقعه شيخ صفي الدين که در ابتدا به عنوان مقبره و زيارتگاه شيخ صفي احداث شده بعدها محل دفن پادشاهان صفوي و خانواده هاي تراز اول آنها وسعت يافت و تعداد خدم و حشم آن در گستره کشور زبانزد شد.

وي با بيان اينکه در آن دوره سياحان و جهانگردان براي مشاهده احوالات اين بنا به اردبيل سفر کردند، متذکر شد: به مرور زمان اين مجموعه به عنوان نمادي از حکومت صفويه در ذهن تاريخ حک شد و همگان شيخ صفي را با اين بقعه مي شناسند.

اين پژوهشگر تاريخ صفوي عنوان کرد: بر همين اساس بقعه شيخ صفي در واقع انعکاس افکار، عقايد و بينش هاي اين خاندان است.

اکتشافات ?? سال اخير در مجاور حياط شيخ سازه هايي از دل خاک بيرون کشيده که به حمام و آشپرخانه منتصب مي شود. در اين اکتشافات حتي برخي ادوات آشپزي نيز به چشم مي خورد. اما بازخواني تاريخ نشان مي دهد آشپرخانه شيخ در گذشته رونق بي نظيري داشته و يکي از بخش هاي فعال اين مجموعه محسوب مي شود.

بار کردن ديگ ها بر روي ?? اجاق از صبح تا شام

بطوريکه در سال ???? ه «پيتر دالاواله» جهانگرد ايتاليايي در زمان شاه عباس کبير در بازديد از بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي خاطرات خود را از اين معماري باشکوه بازگو مي کند و در ميان بخش هايي که او را متحير ساخته است به نحوه پخت و پر و نذورات اين بقعه اشاره دارد.

دالاواله گفته است: «در يک طرف صحني که مجاور محل سکونت پناهندگان و مامورين و نگهبانان قلعه است، درب کوچکي رو به کوچه باز مي شود که در مقابل آشپزخانه است و هر روز تعداد بيشماري از بينوايان و محتاجان در آنجا اطعام مي شوند.

غذا همواره عبارت است از پلو که همواره خوب و خوشمزه پخته شده است. تعداد فقرا و به طور کلي کساني که براي تيمن و تبرک از اين پلو مي خواهند بخورند و شخصا مراجعه مي کنند يا کسي را براي بردن آن ميفرستند، به اندازه اي زياد است که صبح تا شام مدام ديگ هاي پلو بر روي ?? اجاق بزرگ در آنجا به بار است. قبلا فقط ظهرها اطعام مي شدند، ولي شاه عباس مخارج اطعام شبانه را نيز تامين کرده و اکنون شام و ناهار در آنجا داير است».

«تاورنيه» که در زمان شاه عباس دوم به اردبيل سفر مي کند وصف ديگري از آشپزخانه شيخ دارد و به نظارت و صرفه جويي در اين مکان تاکيد مي کند.

اين جهانگرد تعداد  اجاق ها را ?? الي ?? مورد برمي شمرد و در خاطرات خود گفته است: «روي هر کدام ديگ بزرگي است که در آن ها گوشت و پلو به مقدار زياد پخته اند و آن را در ميان فقرا قسمت کرده و يا به مصرف ناهار و شام عملجات و خدام مسجد مي رسانند. در وقت تقسيم غذا، ناظر که به همه رياست دارد روي صندلي نقره مي نشيند و مراقب است هر کاري از روي نظم و ترتيب اجرا شود و هر روز برنج به اندازه ديگ ها با حضور خود ناظر به آب ريخته مي شود و گوشت ها را در حضور او خرد کرده و در ديگ ها مي ريزند. در اين خانه سلطنتي همه کارها با رعايت کمال صرفه جويي به موقع اجرا مي شود».

اطعام سه هزار نفر در آشپزخانه شيخ

در سال ???? – ???? ه «ماندلسلو» يک نجيب زاده هلشتايني در سفر به اردبيل به جزئيات قابل توجهي از آشپزخانه شيخ اشاره مي کند.

ماندلسلو در گزارش خود نوشته است: «در آشپزخانه شيخ روزي بيش از سه هزار نفر را صبح و ظهر و شب با آش و پلو و گوشت غذا مي دادند که خرج غذاي صبح و ناهار آن عده بالغ بر سه تومان مي شدکه از محل موقوفات بقعه پرداخت مي گرديد ولي خرج غذاي شام را شاه از موقوفات ديگري که خود تعيين کرده بود مي پرداخت. در ساعات تقسيم خوراکي فقيران را با صداي طبلي که مي گفتند شيخ صدرالدين از مدينه آورده است خبر مي کردند. در مطبخ ديگي بود معروف به ديگ فرقاني که آنرا مردي عرب، در سال ??? ه از مکه آورده و وقف آشپزخانه شيخ صفي الدين کرده بود».

نذورات قابل توجه آشپزخانه شيخ تاريخ نگاران را ترغيب به مطالعه نحوه تامين مواد غذايي و مايحتاج  آن ساخته است.

«آدام اولئآريوس» در سفرنامه خود نوشته است: «آب دور تا دور آشپزخانه در کانال هايي جريان داشت که بوسيله شيرهاي برنجي از آن استفاده مي کردند. در اين آشپزخانه که در نقره اي آن را شاه عباس ساخته و وقف کرده روزانه سه بار براي تعدادي حدود هزار نفر از خدام و نگهبانان مزار غذا تهيه مي شود. بار اول ساعت شش صبح، بار دوم ساعت ?? و بار سوم ساعت سه بعد از ظهر. هزينه دو نوبت غذا از طرف آستانه مزار پرداخت مي شود که روزانه در خدود ??? عباسي معادل سه تومان است و هزينه نوبت سوم غذا را خزانه سلطنتي پرداخت مي نمايد».

نکته تاکيدي آريوس به طبلي است که ماندلسلو نيز به آن اشاره داشته و در خصوص آن گفته است: «موقع تقسيم و صرف غذا طبلي را به صدا در مي آوردند که متعلق به دوران بسيار قديم بوده و مي گويند در زمان پيغمبر اسلام آن را مي زده اند و صدر الدين پسر شيخ صفي اين طبل را با يک بيرق از مدينه با خود به اردبيل آورده است».

صرف موقوفات شيخ در راستاي نيت واقفين

تامين هزينه هاي نذورات روزانه آشپزخانه شيخ از جمله موضوعاتي است که برخي سياحان به دنبال آن رفته اند و در نوشته به تامين هزينه ها از طريق موقوفات اشاراتي دارند. سوال اينجاست که مگر تعداد اين موقوفات تا چه حد بوده که روزانه سه هزار نفر در اين بقعه اطعام شوند؟

«علي سنان بيلگيلي» در مقاله اي تحت عنوان «موقوفات بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي بر اساس دفاتر تحرير دولت عثماني» تاکيد دارد که مطالعه و گردآوري جامع در خصوص موقوفات بقعه کم بوده و در ايران عمادالدين شيخ الحکمايي مقاله اي با عنوان «فهرست اسناد بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي در بايگاني مرکزي سازمان اوقاف و امور خيريه» در مجله ميراث جاويدان منتشر کرده و غلام رضا آقاخاني تحقيقي با عنوان صريح الملک، تصحيح سواد وقف نامه شيخ صفي الدين اسحاق اردبيلي انجام داده است. با اين وجود قيمتي ترين اثر درباره موقوفه شيخ صفي الدين اردبيلي در آرشيو عثماني (نخست وزيري) در استانبول قرار دارد.

در اين مقاله در اشاره به موقوفات گفته شده شيخ صفي الدين پايه هاي طريقت خود را بر روي اراضي وقف شده به درگاه، در اردبيل و اطراف آن بنيان نهاد. در اين دوره منابع درآمدي درگاه شيخ صفي الدين شامل درآمدهاي وقفي، نذورات زائران و اعانه ها و کمک هايي مانند «آقچة چراغ» مي شد.

در دوره صفوي اين موارد، وقف درگاه شده بود: «در اردبيل ??? خانه، ? حمام، هشت کاروانسرا، يک بازار سنتي (سرپوشيده)، ??? مغازه، درآمدهاي ارضي روستاهاي کلخوران، تاجي بُيوک، طالحاب (تلخاب) و ابراهيم آباد به همراه ماليات گمرکي مأخوذ از ابريشم و در تبريز : ??? خانه، ??? مغازه، دو روستا و نيز املاکي در گيلان، آستارا و مغان».

در عين حال زين العابدين عبدي بيگ نويدي شيرازي نيز در کتاب «صريح الملک» در ??? صفحه به تشريح موقوفات اين بقعه پرداخته است.

پژوهشگر تاريخ صفوي و اردبيل در خصوص آشپزخانه شيخ صفي و شهرت آن در اکثر کتب تاريخي و سفرنامه هاي معتبر تاکيد کرد که موضوع ديگر در برنامه نذورات آشپزخانه شيخ تعداد نفراتي است که از غذاي آن استفاده مي کنند.

فريدي بيان داشت: دليل اينکه آشپزخانه شيخ صفي خود را موظف به تامين غذاي فقرا مي کرده به عقايد اين خاندان باز مي گردد، چنانچه شاهان صفوي به غير از درآمد موقوفات براي نذورات غذا از پول شخصي و حکومتي نيز هزينه مي کردند.

از ديگر ويژگي هاي بقعه شيخ صفي و نذورات انجام گرفته در آن پناه دادن به افراد خطاکار و گناهکار بوده است، بطوريکه پيتر دالاواله در اين زمينه اشاره مي کند که: «بر روي درب ورودي بقعه زنجيرهاي متعددي کشيده اند و اگر مجرمي موفق مي شد اين زنجير را بگيرد يا خود را به پشت‌ آن برساند جانش در امان و تا زماني که در آن محل بوده حتي خود شاه نمي توانست به او آسيبي برساند. به همين دليل افراد خطاکار از تمام ايران به آنجا مي آيند و با رضاي خاطر خود را در آنجا محبوس مي کنند تا جانشان در امان باشد».

تاکيد پادشاهان صفوي براي پناه دادن به انساني خطاکار در واقع با هدف فرصت دهي مجدد به وي براي جبران خطاهاي گذشته و اصلاح باطن و نفس خود بوده است.

طرح جامع مرمت فرصت احيا آشپزخانه

کاوش هاي آشپزخانه در ميانه راه متوقف شده و با داربست هايي مسقف شده است. در پيرامون آشپزخانه شيخ که از دل خاک بيرون آمده اطلاعات و توضيحات کافي در دست نيست و به عنوان يکي از بخش هاي بنا بدون اينکه توضيح خاصي ضميمه آن شود توسط راهنمايان موزه معرفي مي شود.

با اين وجود مدير کل ميراث فرهنگي استان اردبيل در گفتگو با مهر با تاکيد بر اينکه طرح جامع مرمتي اين بنا در حال تدوين است، افزود: اين مهم بي شک فرصتي براي ساماندهي مناسب بقعه فراهم مي سازد.

کريم حاجي زاده در خصوص اينکه آيا در مرمت بقعه تهديدي براي از بين رفتن بخش هاي مختلف از جمله آشپزخانه وجود دارد، گفت: مرمت بر اساس اقتضائات هر بخش انجام شده و هيچ تهديد جدي وجود ندارد.

وي در خصوص دلايل توقف طرح هاي بازسازي و اکتشافات در بخش هايي از بنا افزود: تلاش بر اين است به دليل جايگاه تاريخي اين اثر مرمت و بازسازي اصولي باشد و به چهره آن خدشه وارد نشود.