محوطه باستاني و کاوشگاه «ربع ­رشيدي» که با شماره 943 در سال 1354 شمسي در فهرست آثار ملّي ايران ثبت شده است، در شمال­ شرقي شهر تبريز، در ناحيه تاريخي بيلانکوه که امروزه بيشتر با عنوان محله «عباسي» شناخته مي‌­شود، قرار دارد.  

در روزهاي اخير، کمپيني با عنوان «نه به تخريب ربع رشيدي» در فضاي مجازي راه‌اندازي شد که با انتشار تصاويري از اين اثر تاريخي، نسبت به رها شدن و تخريب تدريجي آن هشدار داده و معترض شده است. وحيد نواداد ـ معاون ميراث‌فرهنگي آذربايجان شرقي ـ در تماس با ايسنا به راه‌اندازي اين کمپين واکنش نشان داد و در پاسخ به آن گفت: هيچ‌گونه تخريبي در محوطه باستاني «ربع رشيدي» رخ نداده و انتشار چنين مطالبي در فضاي مجازي برخلاف آن‌چه که در ربع رشيدي رخ داده در حال انجام است. اگر مطالبه اين کمپين حفاظت از «ربع رشيدي» بود کاملا کار درستي بود، اما اين عنوان "نه به تخريب" درست نيست، چون تخريبي اتفاق نيفتاده است.  

نواداد درباره قدمت اين محوطه باستاني توضيح داد: آنچه که امروز از اثر ملّي «ربع رشيدي» مشاهده مي‌شود، بخشي از بازمانده‌هاي مجموع? «ابواب البرّ ايلخاني خواجه رشيدالدين فضل‌الله همداني» متعلق به قرن هشتم هجري و نيز بقايايي از يک قلع? اواخر قرن دهم و اوايل قرن يازدهم هجري قمري است. البته کاوشگاه «ربع رشيدي» بيشتر به لحاظ مجموعه ابواب‌ البرّ رشيدي روزگار خواجه رشيدالدين در عالم اسلام اشتهار دارد، زيرا شماري از نامداران عرصه‌هاي علمي و فرهنگي و ادبي ايران در آنجا با حمايت‌هاي مادّي و معنوي خواجه رشيدالدين و پسرش وزير غياث‌الدين محمد سکني گزيده و شماري از مهم‌ترين آثار قلمي و ادبي عالم اسلام را خلق کرده‌اند که براي مثال مي‌شود به مجموعه جامع‌التواريخ رشيدي و دايره‌المعارف سفينه تبريز اشاره کرد و همچنين از علّامه قطب‌الدين شيرازي که امروزه مدفن او در خيابان طالقاني قرار دارد، براي تدريس و مديريت مدرسه ربع رشيديّه دعوت شده بود و حتي مجموع? باغ کمال که آرامگاه کمال‌الدين خجندي و کمال‌الدين بهزاد، دو چهره تاريخي ادبيات و هنر مينياتور ايراني هستند، به مجموعه بزرگ ابواب البرّ رشيدي تعلق دارد.

او با بيان اين‌که معاونت ميراث فرهنگي آذربايجان شرقي از سال 1392 مجموعه‌اي از اقدامات مؤثر را براي احياي پروژه ربع رشيدي در ابعاد بين‌المللي آغاز کرده و در 10  سال گذشته بي‌وقفه تا فروردين 1402 شمسي ادامه داده است، افزود: يکي از مهم‌ترين اقدامات اين معاونت در 10 سال اخير، تلاش براي کسب بودجه و اعتبار براي تملک و آزادسازي اراضي کاوشگاه ملّي «ربع رشيدي» بوده است.

معاون ميراث فرهنگي آذربايجان شرقي اضافه کرد: هر چند که «ربع رشيدي» از سال 1354  در فهرست آثار ملّي ايران ثبت و طرح تملک و آزادسازي اراضي آن آغاز شده بود، اما متأسفانه در دهه 1360 وقفه‌اي در اين روند ايجاد شد که منجر به گسترش ساخت و سازهاي غيرمجاز و تجاوز و دست‌اندازي به عرصه و حريم اين اثر ملّي شد. به طوري‌که در دهه ???? «ربع رشيدي» از اين ساخت و سازهاي غيرمجاز لطمه‌هاي فرواني ديد و از جمله در جبهه‌هاي شرقي و جنوبي آن و دقيقاً در محدوده عرصه اصلي اثر يک استاديوم بزرگ و يک ايستگاه گاز و يک پمپ بنزين احداث شد و ساختمان‌هاي شخصي و دولتي نيز ضوابط رعايت ارتفاع در محدوده حريم را اصلاً رعايت نکردند. با اين حال، معاونت ميراث فرهنگي آذربايجان شرقي تا اول فرودين 1402 شمسي موفق به تأمين بودجه براي تملک دوباره و آزادسازي مجدد مجموعاً ?? هکتار از اراضي عرصه اصلي کاوشگاه «ربع رشيدي» شده است.

نواداد ادامه داد: از ديگر اقدامات راهبردي معاونت ميراث‌فرهنگي آذربايجان شرقي، تأسيس پايگاه پژوهشي ملّي مجموعه ميراث‌فرهنگي «ربع رشيدي» است که از سال ???? شروع به فعاليت کرده است. تأسيس پايگاه «ربع رشيدي» اجازه مي‌دهد که البته در صورت تأمين مستمر بودجه و اعتبارات لازم، فعاليت‌هاي پژوهشي و حفاظتي و مرمتي کاوشگاه «ربع رشيدي» در ?? ماه از سال، بي‌وقفه در جريان باشد و از جمله احداث موزه تخصصي و کتابخان? تخصصي نيز براي اين مجموعه پيش‌بيني شده است.

معاون ميراث‌فرهنگي آذربايجان شرقي با اشاره به اين‌که تشکيل پرونده ثبتي براي ثبت ربع رشيدي در فهرست ميراث جهاني يونسکو از ديگر اهداف و برنامه‌هاي پايگاه است، گفت: در سال ???? پرونده «ربع رشيدي» براي ثبت در فهرست ميراث‌فرهنگي جهان اسلام (آيسسکو) ارسال شده است. ثبت وقف‌نامه «ربع رشيدي» که به قلم شخص خواجه رشيدالدين است و ثبت جامع التواريخ رشيدي نسخه کاخ ـ موزه گلستان در فهرست ميراث معنوي و حافظه جهاني يونسکو در سال‌هاي گذشته از ديگر اقداماتي است که با همکاري و پيگيري معاونت ميراث فرهنگي استان تحقق يافته است و نهايتاً بايد به پروتکل بين‌المللي ربع رشيدي اشاره شود که بستر و زمينه بين‌المللي کاوش و پژوهش در ربع رشيدي فراهم کرده است.

نواداد درباره دستاوردهاي پژوهشي «ربع رشيدي» اظهار کرد: از سال ???? شمسي با امضاي پروتکل بين‌المللي «ربع رشيدي» با مشارکت معاونت ميراث‌فرهنگي آذربايجان شرقي، پژوهشگاه ميراث‌فرهنگي و گردشگري، پايگاه پژوهشي ملّي «ربع رشيدي»، دانشکده حفاظت آثار فرهنگي دانشگاه هنر اسلامي تبريز و مؤسسه باستان‌شناسي آلمان و شهرداري کلانشهر تبريز ساختار پژوهشي «ربع رشيدي» در ابعاد بين‌المللي و با هدف هدايت پروژه به سوي ثبت اين اثر ملّي در يونسکو شکل گرفت.

به گفته او دانشگاه آلماني بامبرگ به اين پروژه رسماً ملحق شده است و درخواست‌هايي از طرف دانشگاه‌هاي ايتاليا براي مشارکت در اين پروژه بين‌المللي دريافت شده است.

معاون ميراث فرهنگي استان آذربايجان شرقي اضافه کرد: در پنج سال اخير پايان‌نامه‌ها و رسالات تحصيلات تکميلي و دوره‌هاي پسادکتري در حوزه‌هاي باستان‌شناسي و باستان‌سنجي و مرمت و معماري مرتبط با ربع رشيدي در دانشگاه‌هاي هنر اسلامي تبريز، هنر اصفهان، بامبرگ و ازمير به پايان رسيده و يا در حال انجام هستند.

نواداد ادامه داد: کاوش‌هاي باستان‌شناختي و مطالعات حفاظتي و مرمتي در فاصل? ???? تا ???? شمسي با مشارکت ميداني دانشگاه هنر اسلامي تبريز و دانشگاه بامبرگ و مؤسسه باستان‌شناسي آلمان انجام شد که متأسفانه به علت همه‌گيري کرونا متوقف شد و اميد است با تأمين بودجه از طرف مسؤولان استاني در بهار ???? احيا و از سرگرفته شود. البته در اين مدت پروژه‌هاي مطالعاتي نظير تهيه نقشه ليزر اسکن سه بعدي برج بزرگ جنوبي با اهداف مرمتي و تهيه نقشه ژئوفيزيکي تحت‌الارضي کاوشگاه ربع رشيدي با اهداف باستان‌شناختي توسط دانشگاه شهيد بهشتي و مؤسسه باستان‌شناسي آلمان انجام شده و به پايان رسيده است. در ترکيب واحدهاي پژوهشي هيأت بين‌المللي ربع رشيدي در حال حاضر دو پروفسور، پنج دانشيار، دو استاديار، يک پژوهشگر پسا دکتري، يک دکتر مهندسي و يک دانشجوي دکتري حضور فعال دارند.

او همچنين درباره اقدامات حفاظتي و مرمتي «ربع رشيدي» بيان کرد: افزون بر خريد، تملک و آزادسازي ?? هکتار از اراضي عرصه اصلي کاوشگاه «ربع رشيدي» که به خودي خود مانع از تخريب عمدي يا سهوي آن توسط عوامل انساني مي‌شود و همچنين صرف نظر از تجديد حصارکشي و ديوار حفاظتي کاوشگاه در جبهه جنوبي، آثار معماري مکشوف از پنج گمانه کاوش با روش تخمير کاهگل سنتي که به تأييد کارشناسان حفاظت و مرمت پايگاه رسيده است، توسط کارشناسان مرمتي واحد کارآفريني دانشگاه هنر اسلامي تبريز در دست اقدام است. همچنين کارشناسان اين واحد از جمله کارشناسان فعال در مرمت و حفاظت ميراث‌فرهنگي عتبات عاليات در کاظمين و کربلا و نجف اشرف نيز هستند.

نواداد همچنين گفت: تکميل ليزر اسکن سه بعدي برج بزرگ جنوبي امکان آسيب‌شناسي دقيق آن را در ابعاد ميلي‌متري فراهم کرده است و در حال حاضر مديريت پروژه منتظر تخصيص بودجه و اعتبارات کافي براي شروع عمليات ميداني مربوطه است. آناليز ملات برج بزرگ جنوبي توسط آزمايشگاه‌هاي دانشگاه صنعتي درسدن در آلمان انجام شده است و متعاقباً تيم کارشناسي بين‌المللي به اين نتيجه رسيده است که براي انجام عملّيات مرمتي بايد روش تهيه پخت سنتّي و اصيل ملات بازسازي و احيا شود که در همين راستا، معاونت ميراث‌فرهنگي استان بر اساس طرح تيم آلماني اقدام به ساخت کوره سنّتي مربوطه کرده است که البته بايد با تأمين گاز صنعتي آن توسط شرکت گاز استان موافقت شود.

 معاون ميراث‌فرهنگي آذربايجان شرقي با بيان‌ اين‌که راه‌اندازي اين کوره به پايگاه ربع رشيدي اجازه مي‌دهد به عنوان پايگاه تخصصي مطالعات ملات سنتّي آهک در سطح کشور مطرح شود، اظهار کرد: کاوش‌هاي باستان‌شناختي در حصار جنوبي همچنين منجر به بازنگري در آن دسته از طرح‌ها و ايده‌هاي مرمتي شده است که در دهه ???? قبلاً پيشنهاد شده بود و متخصصان مرمتي پيشنهادي در حال حاضر بر انجام حفاظت حداکثري با روش‌هاي محيط زيستي دارند که از جمله ممانعت از فرسايش خاک با حفظ حداقل پوشش گياهي ممکن است. متخصصان مرمتي «ربع رشيدي» نيز بر انجام اقدامات کاملاً داراي قابليت برگشت‌پذيري تأکيد کامل دارد. اقدامات حفاظتي براي مجموعه کاشي‌هاي معرق نفيس مکشوف نيز تا کنون توسط کارشناسان دانشگاه هنر اسلامي تبريز انجام شده است و مجموعاً پروژه «ربع رشيدي» دقت و اصرار دارد که فرآيند کارها تا حد امکان دقيقاً مطابق با آيين‌نامه‌هاي معاونت ميراث فرهنگي کشور و يونسکو و کاملاً توسط کارشناسان متخصص و با رعايت تخصص‌گرايي محض انجام شود.

 او بيان کرد: پروژه بين‌المللي ربع رشيدي نظر به اهميتي اين کاوشگاه و آثار مادّي و معنوي آن در ابعاد بين‌المللي در عالم اسلام دارد، از همان آغاز مورد رصد نهادها و مؤسسات علمي خارج از کشور بوده و مورد استقبال قرار گرفته است. دستاوردهاي پروژه تاکنون در سه همايش بين‌المللي سالانه پژوهشکده باستان‌شناسي کشور، يک پانل تخصصي در کنگره بين‌المللي باستان‌شناسي خاورميانه در ايتاليا و دو پانل تخصصي باستان‌شناسي ايران در دانشگاه بوخوم آلمان و استانبول با مشارکت معاونت ميراث‌فرهنگي استان، دانشگاه هنر اسلامي تبريز و طرف‌هاي آلماني و کارشناساني از ايتاليا و فرانسه و همچنين کنگره بين‌المللي بزرگداشت خواجه رشيدالدين فضل‌الله همداني که با سعي و تلاش دانشکده معارف اسلامي دانشگاه تبريز در اسفند 1399 برگزار شد، بازتاب يافته است و دانشگاه بامبرگ نيز دوره‌هاي پسادکتري در اين ارتباط را از سال 1401 آغاز کرده است.

نواداد در ادامه گفت: معاونت ميراث‌فرهنگي از سال ???? نسبت به تهيه و نصب گذر چوبي ويژه گردشگران اقدام کرده است. با توجه به وضعيت فعاليت کارگاه حفاظت و مرمت «ربع رشيدي»، در حال حاضر محدوديت‌هايي وجود دارد، اما در طرح‌هاي توسعه گردشگري البته به شرط تأمين بودجه و اعتبار کافي براي ادامه تملک و آزادسازي عرصه اصلي و سپس حريم «ربع رشيدي»، در نظر است که پارک و بوستان براي استفاده گردشگران، پارکينگ ويژه اتوبوس‌ها و ون‌هايي براي اجراي تورهاي دست‌جمعي و تعدادي از تأسيسات رفاهي براي گردشگران تدارک ديده شود. نورپردازي و استفاده از عناصر و سازه‌هاي غير نصبي و متحرک رفاهي و زيباسازي به نحوي که به آثار تاريخي تحت‌الارضي لطمه و صدمه نزند نيز در برنامه‌هاي طرح گردشگري قرار دارد، اما به هر حال بايد شهروندان و مسؤولان شهر تبريز توجه داشته باشند که «ربع رشيدي» با توجه به اهميت، قدمت، ابعاد و وسعتي که دارد، يک پروژه چندين‌ساله است که نيازمند تأمين مستمر و بي‌وقفه بودجه و اعتبارات کافي است؛ زيرا در فقدان تأمين بودجه و اعتبارات کافي براي استمرار کاوش‌ها و حفاظت و مرمت، عملاً چيزي براي بازديد گردشگران وجود ندارد. در اين زمينه بايد به تجارب موفق پايگاه‌هاي ميراث فرهنگي پارسه و پاسارگاد در استان فارس اشاره شود. ماهيت گردشگري در «ربع رشيدي» از نوع گردشگري فرهنگي و تاريخي است که الزاماً رابطه‌اي ماهوي با کاوش و مرمت دارد.

معاون ميراث‌فرهنگي آذربايجان شرقي تاکيد کرد: تأمين بودجه و اعتبارات براي احياي پروژه «ربع رشيدي» در بهار و تابستان 1402 و همکاري مسؤولان شهر تبريز براي ادامه تملک و آزادسازي اراضي و به‌ويژه همکاري شهرداري تبريز و شهروندان محل? عباسي به منظور حفاظت و صيانت از ربع رشيدي در صدر فهرست مشکلات جاري و نيازمندي‌هاي «ربع رشيدي» است. شهروندان و گردشگراني که منظره‌اي از 13 هکتار خاک و تل و تپه‌ها را مشاهده مي‌کنند، بايد به خاطر داشته باشند که اين تل و تپه مشتي از خاک و تود? سنگ نيست، بلکه در بطن و دل آن‌ها آثار مادي و ميراث غني هنر و معماري «ربع رشيدي» نهفته است که بايد به مرور زمان و به تدريج کاوش و پديدار گشته و حفظ و مرمت و صيانت شوند.

انتهاي پيام