احرارنيوز:رمضان پرفضيلت‌ترين و به نوعي بهترين ماه خدا براي اوج بندگي، عبادت و عبوديت انسان‌ها بوده و هست، به سخن ديگر اينکه اين ماه مبارک، ماه‌ترين ماه خدا است که در آن«قرآن» به عنوان منشور آسمانى براي راهنمايي و سعادت انسان‌ها نازل شد، خود پايان حرف است.
فضيلت و عظمت ماه رمضان آنقدر در بين مسلمانان و به خصوص ايرانيان بزرگ است که آغاز و گذران آن در همه شهرهاي ايران با مراسم مختلفي برگزار مي‌شود.
مردم قهرمان آذربايجان و شهر «اولين‌ها» هم که در گذشته و امروز در سطح کشورمان ايران عزيز و منطقه به دينداري و خداپرستي همچنين عشق به ولايت و تشيع به عنوان ام‌القراي جهان تشيع مشهور هستند و نمود بارز آن، لقب «تبريز، نخستين پايتخت تشيع جهان اسلام» است، از همان روزهاي ابتداي ماه شعبان آماده استقبال از اين بهار معنوي مي‌شوند.
استقبال از بهترين ماه خدا
با اين وجود قبل از آشنايي با آداب و رسوم مردم استان آذربايجان‌شرقي در ماه مبارک رمضان، ضروري است به برخي از آداب و رسوم شهرهاي ايران بپردازيم که اين آداب و سنن به طور مداوم در طول ساليان متمادي و قرن‌ها توسط مردم به شيوه‌هاي مختلف به اجرا درآمده است.
از جمله مهم‌ترين اين آداب و رسوم، مي‌توان به؛ «قابا خلاما»، کيسه‌دوزي(برکت کيسه‌سي)، کيسه لعن ابن‌ملجم، پيراهن فاطمه و مناجات‌خواني در سحر آذربايجاني‌ها، جشن گرگيعان شهرهاي جنوبي استان خوزستان، دوخت کيسه برکت، فرستادن افطاري توسط داماد به خانه عروس و کلوخ‌اندازان همداني‌ها، عيد تلخک، آئين آبي بنوش، مراسم گلي‌گشو و دم دم سحري مردم بوشهر، نواختن طبل و خواندن اشعار ويژه در وقت سحر اهالي و ختم قرآن خاش، چاووشي‌خواني در منطقه خوارتوران شاهرود، مراسم شوخواني وقت سحر مردم استان سمنان، پخت نان‌هاي سنتي ويژه‌اي به نام برساق بين مردم شهرستان ديواندره و چيشتي مجيور منطقه سارال استان کردستان، طرح اطعام سالمندان با عنوان هلال رأفت، آران و بيدگل، آشتي‌کنان ترکمن‌ها، الله رمضوني و کليدزني کرماني‌ها در شب‌هاي قدر، نذر براي آزادي زندانيان در مازندران و ... اشاره کرد.
بنابراين آنچه در اين زمينه اهميت دارد اين است که برگزاري اين همه آداب و سنن ماه رمضان در شهرهاي مختلف ايران زمين به نوعي فضيلت، عظمت و اهميت آن را مي‌رساند.
ناگفته نماند، در حقيقت بزرگترين فلسفه روزه اثر روحاني و معنوي آن بوده که در اين زمينه هم در قرآن و در احاديث مختلف ديگر از ائمه اطهار(ع) بر اهميت آن پرداخته شده است، چنانکه رسول خدا (ص مى‌فرمايد: «صوُمُوا تَصِحّوُا» «روزه بگيريد تا سلامت باشيد».
با اين وصف با بررسي انواع آداب و رسوم شهرهاي مختلف کشورمان در ماه رمضان به راحتي به اين حقيقت مي‌رسيم که برخي از آداب و سنتهاي آذري‌زبان‌ها از جمله استان‌هاي آذربايجان‌شرقي، غربي، اردبيل و زنجان به ويژه شهر تبريز متمايز از ديگر مناطق و استان‌هاي کشورمان و منحصر به اين خطه از مناطق باشد که به نظر مي‌آيد برخي از آنها کم کم رو به فراموشي سپرده مي‌شود.
قاباخلاما
قرن‌هاست که اين مراسم معنوي از سوي مردم آذربايجان برگزار شده و مي‌شود، در اين سنت مردم آذربايجان و به ويژه اهالي روستاها و شهرهاي استان آذربايجان‌شرقي، از نيمه ماه شعبان خود را براي استقبال از ماه رمضان آماده مي‌کنند.
در اين آئين مردم و به ويژه نوجوانان و جوانان دو يا سه روز قبل از رويت هلال، به پيشواز ماه رمضان مي‌روند و روزه مي‌گيرند.
از ديگر ويژگي‌هاي مهم اين سنت آذري‌ها، نظافت و غبارروبي مساجد و خانه‌ها براي فرارسيدن بهار قرآن بوده که به اين طريق رسيدن اين ايام را گرامي مي‌دارند.
اين سنت(قاباخلاما) که از نام سنتي و محلي آن مشخص است، حتما بايد پيش از ماه مبارک رمضان برگزار شود.
نکته ديگر در اين مورد اينکه، در منطقه آذربايجان مخصوصاً زنان روستايي در ماه رمضان همچون عيد نوروز اقدام به غبارگيري از مساجد و منازل مي‌کنند و بر اين باور هستند که اگر خانه براي آغاز ماه رمضان پاک و تميز نباشد، خير و برکت ماه مهماني خدا از آن گريزان مي‌شود.
کيسه‌دوزي(برکت کيسه‌سي)
کيسه‌دوزي و يا به عبارت ديگر «برکت کيسه‌سي»يکي ديگر از رسوم کهن اين سرزمين که هنوز در اين استان به تاريخ نپيوسته است.
در اين رسوم زنان و دختران جوان در برخي از مناطق استان آذربايجان‌شرقي در آخرين جمعه ماه رمضان و يا آخرين پنجشنبه ماه مبارک رمضان ضمن گردهم آمدن، يک کيسه‌اي را براي هر خانواده مي‌دوزند و بر همين اساس هم با ريختن مقداري پول در اين کيسه‌ها و دعا براي آنها، اعتقاد دارند هرگز دچار فقر و بي‌پولي نخواهند شد.
لعن ابن ملجم
زنان و دختران آذربايجاني همزمان با بيست و هفتم رمضان مراسم سنتي به نام«لعن ابن ملجم يا کيسه مراد» برگزار مي‌کنند که به گفته کارشناسان اين سنت بيش از دو قرن قدمت دارد.
در اين مراسم زنان کيسه‌اي مي‌دوزند که به کيسه لعن ابن ملجم يا کيسه مراد معروف است و روز 27 ماه رمضان شب قصاص ابن ملجم به اجرا درمي‌آيد.
در شب بيست و هفتم ماه رمضان با هر سوزني که به اين کيسه مي‌زنند، يک بار به ابن ملجم لعنت مي‌فرستند.
به اعتقاد کارشناسان ميراث فرهنگي، در اين مراسم برخي زنان نيز مبلغي پول به نيت تشرّف به سفرهاي مذهبي در اين کيسه گذاشته و در طول سال از همين مبلغ، براي سفر به اماکن مذهبي و زيارت امامان و معصومين (ع) هزينه مي‌کنند.
اين مراسم در برخي استان‌ها از جمله سمنان و آذربايجان‌غربي نيز برگزار مي‌شود، البته گويا اين سنت کم‌کم رو به فراموشي سپرده مي‌شود.
پيراهن فاطمه
يکي ديگر از سنتهاي اين استان دوختن پيراهني به نام «پيراهن فاطمه» است، به نظر مي‌آيد، قدمت برخي از آئين‌هاي ويژه ماه مبارک رمضان در آذربايجان به تاريخ اسلام برمي‌گردد، به طوريکه با وجود گذشت ساليان متمادي بسياري از اين سنت‌ها همچنان پابرجاست.
اين سنت ويژه زناني است که بچه‌دار نمي‌شوند، در اين مراسم معنوي که در برخي از روستاهاي استان آذربايجان‌شرقي مرسوم است، زنان با رفتن به مسجد دو رکعت نماز حاجت به جا مي‌آورند و بعد از آن به منزل هفت زن که اسم آنها فاطمه است رفته و از هرکدام يک تکه پارچه مي‌گيرند.
آنها از پارچه‌هاي ياد شده پيراهني بچه‌گانه به نام «پيراهن فاطمه» مي‌دوزند و نزد خود نگاه مي‌دارند و اعتقاد دارند تا ماه رمضان سال آينده حتماً بچه‌دار خواهند شد.
مناجات‌خواني در سحر (اوباش‌دان و اولکرلر)
از ديگر سنتهاي قديم و متداول‌ترين رسوم مردم آذربايجان در ماه رمضان «مناجات‌خواني در سحر» (اوباش‌دان و اولکرلر) است.
اين مراسم هنوز هم در بين روستائيان و عشاير مثل ساليان قبل يک ساعت قبل از اذان صبح به اجرا درمي‌آيد، که در اين روش مردم با زدن ضربه به ديوار همسايه يا درب منازل آنها را از خواب بيدار کرده و به سحري دعوت مي‌کنند.
در برخي روستاها هم موذن روستايي با حضور بر پشت بام‌هاي منازل يا مساجد روستايي با دعايي که در محل به آن مناجات مي‌گويند، مردم را براي خوردن سحري همچنين اتمام وقت اوقات شرعي آن دعوت مي‌کنند.
رويت هلال ماه و نگاه کردن به آيينه
يکي از مراسم جالب توجه مردم اين ديار «رويت هلال ماه و نگاه کردن به آيينه» است.
در اين رسوم نگاه کردن به آيينه و فرستادن صلوات بر محمد و آل‌محمد (ص)، بعد از رويت هلال ماه هنوز هم به عنوان يک رسم در بين پيرمردان مناطق روستايي استان مرسوم است.
به اعتقاد کارشناسان ميراث فرهنگي پيشينه رويت هلال ماه در روستاهاي آذربايجان‌شرقي حکايت‌هاي جالبي دارد.
پيش از اينکه راديو و تلويزيون وارد جامعه ايران شود، روستائيان براي رويت هلال ماه به پشت‌بام‌ها مي‌رفتند و ساعت‌ها منتظر مي‌شدند.
همزمان چند سوار به روستاها و شهرهاي اطراف مي‌فرستادند تا خبر رويت هلال ماه را بياورد.
همچنين در اين مراسم، بزرگترها بعد از رويت هلال ماه رمضان به چهره يک کودک معصوم يا يک فرد مومن و نمازخوان نگاه مي‌کردند و اعتقاد داشتند که نگريستن به صورت آدم‌هاي بي‌نماز و روزه‌خوار خوش يمني درپي نخواهد داشت.
در اين رسم، پيرمردان همواره آيينه کوچکي در درون جيب خود داشتند و بعد از اينکه خود به رويت آيينه مي‌پرداختند، با فرستادن صلوات چند بار آيينه را به دور خود و اهل خانواده مي‌چرخاندند.
تکريم بزرگان خانواده‌ها و افطاري دادن
يکي از سنتهاي ر‌اي‍ج مردم اين ديار که در ايام ماه مبارک رمضان بيشتر مورد توجه ق‍ر‌ار مي‌گ‍ي‍رد، «تکريم بزرگترها و احترام به آنان» است.
معمولاً اوايل هفته اول ماه رمضان، اعضاي کوچک خانواده با رفتن به منزل بزرگترها در ضيافت افطاري آنها شرکت مي‌کنند.
بر همين اساس نيز افطاري دادن يکي ديگر از رسوم ويژه اين ماه در آذربايجان‌شرقي است، در اين مراسم با آغاز ماه رمضان خانواده‌ها همديگر را براي مهماني افطار دعوت مي‌کنند.
تسليت به بازماندگان اموات
يکي ديگر از آداب و سنتهاي ويژه منطقه آذربايجان‌شرقي، تسليت به بازماندگان اموات است.
در اين رسم افراد فاميل، دوستان و آشنايان به منزل خانواده‌هاي داغداري که بستگان خود را به تازگي از دست داده‌اند، رفته و به آنها تسليت مي‌گويند.
سفره افطاري در محلات فقيرنشين
از جمله ديگر مراسم مهم مردم استان آذربايجان‌شرقي در‌ماه رمضان، پخش غذا به صورت غيرمستقيم و پخش بين خانواده‌هاي نيازمند و محروم است.
در مورد غذاهاي مرسوم در ماه مبارک رمضان نيز، زنان منطقه معمولاً نوعي فطير به نام «نزيه»درست مي‌کنند، «نزيه» يک نوع نان محلي مغزدار است که روي آن با چنگال و ته استکان بزک شده است، اين فطير از شيريني‌هاي مخصوص ماه رمضان آذري‌هاست که در نوع خود طعامي بسيار لذيذ محسوب مي‌شود.
از سوي ديگر، پخت غذاهاي مخصوص از ديگر رسوم ماه رمضان است، بانوان آذربايجاني براي دسر و پيش غذا افطاري بيشتر از غذاهايي نظير آش‌رشته، طاس کباب، حلوا و شله‌زرد، فرني، شير برنج، انواع دلمه، کتلت، کوکو، سالاد، رشته ختايي، اهري، حلوا، پنير، سبزي، خرماهاي تزئين شده با گردو و پودر گردو، انواع مربا و حليم استفاده مي‌کنند.
ناگفته نماند که در گذشته آبگوشت از غذاهاي مرسوم افطاري بوده است اما امروز با افزايش تنوع غذايي مي‌توان گفت، سفره آذربايجاني‌ها پذيراي خوراک‌هاي جديدتر و غذاهاي مناطق ديگر نيز شده است اما جالب توجه است که سوپ يا آش همواره يک پاي ثابت غذاهاي آذربايجان‌شرقي است.
بازار تبريز
بازار تبريز هم در ماه مبارک رمضان از رونق خاصي برخوردار است به طوريکه بازاريان اين شهر نيز در کنار مردم ديندار خويش در موقع افطاري با پخش نذورات خود جوي سرشار از ايمان و خلوص نيت را در جاي جاي اين شهر اسلامي طنين‌انداز مي‌کنند که در بين شهرهاي ايران شهرتي خاص برخوردار است.
پايتخت تشيع در تب و تاب ميهماني خدا
شرکت در کلاس‌هاي ترجمه، تفسير و حفظ قرآن کريم، حضور پررنگ در نمازهاي جماعت، شب‌زنده‌داري در ليالي قدر و شرکت در محافل انس با قرآن کريم، ديد و بازديد و صله رحم، تلاوت و ختم قرآن، اطعام نمازگزاران روزه‌دار، زيارت اهل قبور و ديد و بازديد عيد فطر از ديگر سنتهاي پسنديده‌اي است که مردم ساوه به آن پايبندند.
همچنين آذربايجاني‌ها همچون ساير هموطنان ساير استان‌ها در روز عيد فطر ضمن شرکت گسترده در نماز عيد فطر، به ديد و بازديد، زيارت اهل قبور و طلب بخشش و دعاي خير از عالمان، پيران و بزرگان فاميل مي‌روند.
طرح ضيافت الهي و نشاط معنوي
يکي از مراسم جديدي که مردم استان آذربايجان‌شرقي در آن شرکت مي‌کنند، حضور در دو طرح به نام‌هاي «ضيافت الهي» و «نشاط معنوي» است. هر ساله با فرارسيدن ماه مبارک رمضان، برنامه‌ها و طرح‌هاي مختلف معنوي در سطح کشورمان و به ويژه در استان‌ها برگزار مي‌شود.
از جمله اين طرح‌هاي ملي، اجراي دو طرح «ضيافت الهي» و «نشاط معنوي» در امامزادگان و بقاع متبرکه سطح کشور است. بر همين اساس نيز اين دو طرح معنوي چند سال است در امامزادگان و بقاع متبرکه استان آذربايجان‌شرقي و به ويژه در شهر تبريز نخستين پايتخت تشيع جهان اسلام برگزار مي‌شود.
از اين رو براساس آخرين اخبار منتشر شده در اين زمينه، امسال نيز مثل سال‌هاي قبل، اجراي اين دو طرح در بيش از 30 امامزاده و بقاع متبرکه استان برگزار خواهد شد.
پله پله تا خدا ...
به هر حال آنچه در اين خصوص مهم است اين است که رمضان در لغت از «رمض» به معني داغي سنگ در اثر شدت حرارت تابش خورشيد و به معني شدت گرماست، چون در اين ماه گناهان انسان از سوي خداوند متعال بخشيده مي‌شود، به اين ماه مبارک، «رمضان» گفته‌اند. پيامبر اکرم (ص) فرمودند: نام اين ماه رمضان گذاشته شده زيرا گناهان را ميسوزاند و يکي از نام‌هاي خداوند نيز رمضان است.
به سخن ديگر، پس فلسفه اصلي روزه و روزه‌داري در ماه مبارک رمضان همان تقويت تقواي الهي و ايجاد رابطه بين بنده و خالق است.
نگارنده: موسي کاظم‌زاده