آيين‌هاي مذهبي و ديني در تبريز، شهر اولين‌ها با آداب و رسوم و جلوه‌اي خاص که مختص اين منطقه است، برگزار مي‌شوند، از جمله اين مراسم‌هاي معنوي، برگزاري آيين‌ها و سوگواري‌هاي ماه محرم است، که با شکوه، شور و شوق اصول خاصي، که ريشه در باورها و اعتقادهاي ديني مردمان اين سرزمين دارد، برگزار مي‌شود.

با اين وجود، يکي از مکان‌هاي اصلي برگزاري اين آيين‌هاي مذهبي، بازار تبريز است، که بر اساس مستندات موجود، و به گفته محققان و اساتيد دانشگاه، اين مکان از بدو شکل‌گيري تا به امروز، به عنوان مهم‌ترين مرکز فعاليت‌هاي اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، سياسي و مذهبي بوده، که يکي از اين آيين‌هاي مذهبي مهم، هم برگزاري مراسم عزاداري ماه محرم در اين مکان اقتصادي و تجاري بوده است.

پيش از آغاز ماه محرم بازار تبريز رنگ و بوي ديگري به خود گرفته و تمامي گذرهاي آن حسيني مي‌شوند. پرچم‌هاي سياه و سبز در و ديوار و حجره‌هاي عاشقان حسيني را آراسته کرده و لباس‌هاي مزين به نام امام حسين (ع) و پرچم و سربندهاي سياه بيش از هر چيزي در حجره‌هاي بازار خودنمايي مي‌کند و در اين ايام خريد و فروش مي‌شود. بازاريان هم حجره‌هاي خود را براي پذيرايي از دسته‌هاي عزاداري و مهمانان امام حسين (ع) آماده مي‌کنند.

در آستانه ماه محرم و به ويژه روزهاي هشتم تا دوازدهم محرم، بازار تبريز حال و هواي ديگري پيدا مي‌کند.

* برپايي آيين محرم به قدمتي کهن در بزرگ‌ترين بازار مسقف جهان

با اين وصف، هر ساله چند روز قبل از شروع ماه محرم و همزمان با فرارسيدن ايام سوگواري عزاي حسيني، بازاريان تبريز، با نصب پرچم‌هاي سياه و سبز، در و ديوار و حجره‌ها و به ويژه با پوشيدن لباس سياه، مزين به نام امام حسين (ع) و ياران ايشان، ارادت خود را به اباعبدالله الحسين (ع) و حفظ انديشه‌هاي حسيني اعلام مي‌کنند.

در آستانه ماه محرم و به ويژه روزهاي هشتم تا دوازدهم محرم، بازار تبريز حال و هواي ديگري پيدا مي‌کند. بر همين اساس فقط کافي است در اين لحظه‌ها سري به بازارچه‌ها، تيمچه‌ها و سراهاي، بزرگ‌ترين بازار مسقف جهان بزنيد.

با عنايت به اين مقدمه، و با توجه به اهميت اين موضوع، در گزارشي به بررسي نحوه برگزاري آيين‌هاي مذهبي با تاکيد بر عزاداري ماه محرم در بازار تاريخي تبريز مي‌پردازيم، با اين وجود، نظر و ديدگاه اساتيد، محققان و به خصوص شهروندان شهر تبريز و بازاريان اين بازار جاي بسي تامل دارد، آنچه که در پي مي‌آيد گزارشي از وضعيت بزرگ‌ترين بازار مسقف جهان، در ماه محرم است.

* بازار تبريز، خاستگاه اصلي مراسم عزاداري سالار شهيدان اباعبدالله الحسين (ع)

از سويي در اين ارتباط برادران شکوهي، استاد بازنشسته دانشگاه تبريز، با تاکيد بر اينکه يکي از خاستگاه‌هاي اصلي مراسم عزاداري سالار شهيدان اباعبدالله الحسين (ع) و ياران ايشان در شهر تبريز، بازار اين شهر بوده است، معتقد است:« مجموعه بازار تبريز به عنوان بزرگ‌ترين سازه آجري بهم پيوسته دنيا و مجموعه تجاري سرپوشيده سنتي که زمان احداث آن به بيش از هزار سال مي‌رسد با معماري زيبا و صحن و محوطه‌هاي عريض با الهام از معماري اسلامي و ايراني از زمان صفويان محل برپايي آيين‌هاي باشکوه عزاداري بوده است».

صادقي، محقق و پژوهشگر آيين‌هاي مذهبي نيز در اين ارتباط با بيان اينکه مجموعه بازار تبريز بيش از 7 هزار حجره و مغازه و صدها تيمچه، سرا، بازارچه و دالان دارد، که فقط 50 هيئت مذهبي اجازه ورود به بازار تبريز را دارند، مي‌گويد: «در شهر تبريز بيش از 2 هزار هيئت مذهبي فعال است، اما حدود 50 هيئت با ريشه‌اي چند صد ساله، طرفداران بي‌شماري دارند که ورود همه آنها به بازار تبريز در ايام سوگواري ابا عبدالله (ع) و يارانشان امکانپذير نيست».

* پرسه در کوچه پس کوچه‌هاي تاريخ بازار تبريز

به هر حال آنچه در اين خصوص مهم است اين است که، بازار تبريز، و به بيان ديگر بزرگ‌ترين بازار مسقف جهان و نخستين بازار جهان که در فهرست ميراث جهاني يونسکو به ثبت رسيده، در ايام محرم بيش از هر زمان ديگري شلوغ و پرتردد مي‌شود.

بدين گونه، با اين اوصاف بنيان اوليه بازار تاريخي تبريز به صدر اسلام بر مي‌گردد که گواه اين مطلب واقع شدن مسجد جامع کبير شهر در همجواري بازار است که در اين ميان گذر جاده ابريشم از شهر و بازار تبريز، اهميت موضوع را به اثبات مي‌رساند.

از اين رو، به عقيده کارشناسان حوزه گردشگري، مجموعه بازار تاريخي تبريز شامل زير مجموعه‌هاي مختلف تجاري، مذهبي، فرهنگي و بهداشتي و ورزشي و سکونت براي تجار ديگر شهرها در خود بازار و خانه‌هاي تاجران مقيم در اطراف بازار بوده است. در چنين مجموعه‌اي چگونگي ارتباط عناصر مجموعه با يکديگر حائز اهميت است.

اغلب مورخان و جهانگردان که از قرن چهارم هجري تا عهد قاجار از تبريز ديدن کرده‌اند اسناد و مدارک مهم و با ارزشي را درباره بازار و وضعيت اقتصادي تبريز از خود بجا گذاشته‌اند که در اين ارتباط مي‌توان از شخصيت‌هاي فوق به مقدسي، ياقوت، مارکوپولو، ابن بطوطه، حمدا... مستوفي، کلاويخو، جان کارت رايت انگليسي، شاردن و جملي کارري و... اشاره کرد.

* معيار عزاداري‌هاي رسمي و عمومي در تبريز بر مبناي بازار تبريز

در همين زمينه نيز، فريبا کرمي، عضو هيئت علمي دانشگاه تبريز و محمد پورناجي، پژوهشگر نيز در تحقيقي به نحوه برگزاري آيين‌هاي مذهبي در بزرگ‌ترين بازار سرپوشيده جهان پرداخته‌اند.

اين محققان در اين خصوص معتقد هستند:« معيار عزاداري‌هاي رسمي و عمومي در تبريز بر مبناي آيين‌هاي سوگواري محرم در بازار جهاني تبريز است».‌

به هر حال نتايج يافته‌هاي اين پژوهشگران نشان مي‌دهد: « بازار تبريز با دارا بودن قابليت‌هاي ويژه خود و با مديريت و سازماندهي مناسب از سوي مجريان امر مي‌تواند، به يک قطب گردشگري مذهبي تبديل شود که از زواياي مختلف از جمله تبليغ و ترويج شعاعر اسلامي و ديني، جذب توريسم از سراسر جهان، رونق اقتصادي و اجتماعي و سياسي توسعه يابد».

* پا به پاي محرم در آذربايجان‌شرقي

آيين‌هاي الله‌الله حسينا و اينا شهرستان مراغه، عزاداري تيمچه مظفريه تبريز، مشعل گرداني روستاي شيشوان عجب‌شير، تخته‌زني روستاي فيروزه سالار آذرشهر، شاخسي- واخسي (شاه حسين - واي حسين) تبريز،  آيين‌هاي عاشورايي هستند، که در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيده‌اند»

مديرکل ميراث فرهنگي آذربايجان‌شرقي، نيز اخيرا ثبت عزاداري تيمچه مظفريه بازار تبريز را از جمله جزو 9 آيين عاشورايي ثبت شده در آذربايجان شرقي به عنوان ميراث ناملموس کشور در فهرست آثار ملي بيان مي‌کند و مي‌گويد:« آيين‌هاي عاشورايي هر يک داراي تاريخچه و روايتي خاص و منحصر به خود هستند، که آنها را از يکديگر متمايز مي‌سازد، از اين رو بايد به عنوان بخشي از فرهنگ و تاريخ سوگواري ايران حفظ و معرفي شوند».

فرزين حق‌پرست مي‌افزايد:« آيين‌هاي الله‌الله حسينا و اينا شهرستان مراغه، عزاداري تيمچه مظفريه تبريز، مشعل گرداني روستاي شيشوان عجب‌شير، تخته‌زني روستاي فيروزه سالار آذرشهر، شاخسي- واخسي (شاه حسين - واي حسين) تبريز، علم گرداني روستاي سيه سران جلفا، شبيه‌خواني شهر بخشايش و علم ‌بندي شهرستان مراغه و شمع‌گذاري (شمع پايلاما) از جمله آيين‌هاي عاشورايي هستند، که تاکنون از استان آذربايجان‌شرقي در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيده‌اند».

* محرم در قاب تصوير بزرگ‌ترين بازار زيبا و سرپوشيده جهان

به عقيده کارشناسان حوزه شهري، «در سال‌هاي اخير با ثبت جهاني بازار تبريز در يونسکو به عنوان بزرگ‌ترين بازار زيبا و سرپوشيده جهان، گردشگران مذهبي نيز در اين ايام در عزاداري‌هاي بازار به چشم مي‌خورند، که در ترويج آيين‌هاي حسيني در کشورهاي آسياي ميانه و قفقاز و مسلمانان اروپا و ترکيه تاثيرگذار بوده است».

برگزاري دسته‌هاي شاه حسين گويان (شاه حسين، واي حسين)، علم‌بندي، مراسم «شمع پاي لاماخ» (توزيع شمع)، مراسم «خيمه سوزاني»، مراسم اللهم لبيک، مراسم گرداندن اسب ذوالجناح، مراسم "شبيه‌خواني، مراسم احسان و نذري و ... از جمله مهمترين آئين‌‌هاي عزاداري در آذربايجان‌شرقي است،

در حقيقت، اوج ايام عزاداري در بازار تبريز، از روز هشتم تا دوازدهم محرم است، که در اين ايام  تمام حجره‌ها و مغازه‌ها تعطيل هستند، و مهم‌ترين دسته‌هاي عزاداري در بازار تبريز را هم به رسم ديرين عجم‌ها تشکيل مي‌دهند، عجم‌ها با جوراب و کفش، کت و شلوار و با پيشاني‌بند سياه عزاداري مي‌کنند.

در گشت و گذاري با مردم در بازار و به خصوص در صحبت با شهروندان شهر تبريز نيز مي‌توان به اين مسائلي که محققان و فعالان اين عرصه در مورد نحوه برگزاري آيين‌هاي مذهبي با تاکيد بر عزاداري ماه محرم در بازار تبريز به آن معتقد هستند، رسيد.

* نگاهي از جنس محرم

حضرتي، يکي از شهروندان شهر تبريز نيز در اين راستا در گفت و گو با فارس مي‌گويد: نزديک 60 سال است که در ايام محرم براي عزاداري به بازار تبريز مي‌روم، چرا که در اين مکان مي‌توان نماد صحيح فرهنگ عزداراي حسيني را به عينه ديد.

وي مي‌افزايد: برگزاري سنتي و با نظم و انضباط خاص، از جمله مهم‌ترين ويژگي آيين‌هاي عزاداري بازار تبريز است که در ساير مکان‌هاي اين شهر کمتر مي‌توان آن را مشاهده کرد.

محمدي، جوان ساکن در خيابان کوي توحيد شهر تبريز هم در گفت‌و‌گو با گزارشگر فارس با انتقاد از عدم رعايت برخي هيئت‌ها و دسته‌هاي عزادار در نحوه برگزاري سوگواري اباعبدالله (ع) مي‌گويد: امروزه برخي آيين‌هاي با اصول خاصي در سطح شهر برگزار مي‌شود، که در شان مردم اين منطقه نيست و به همين دليل اکثر بزرگان اين شهر براي عزاداري به بازار تبريز مي‌روند.

صمدي، يکي از بازاريان تبريزي هم در گفت‌و‌گو با گزارشگر فارس مي‌گويد: هيئت‌هاي عزاداري از محله‌هاي قديمي تبريز به اين بازار براي عزاداري مي‌آيند و بازار مظفريه نيز به عنوان بزرگ‌ترين مجموعه بازار محل اتصال و پايانه مراسم عزاداري و سوگواري امام حسين (ع) است.

وي اضافه مي‌کند: در روزهاي مهم اين ايام، يعني روزهاي نهم و دهم محرم نيز تمام حجره‌ها و مغازه‌هاي بازار تقريبا تعطيل مي‌شود و بازاريان نيز با پيوستن به اين هيئت‌هاي قديمي، شور و شوق حسيني به اوج خود مي‌رسد و پهن کردن سفره‌هاي نذري و دادن انواع غذاهاي محلي به صورت گسترده از ديگر ويژگي‌هاي مهم اين ايام در بازار تبريز است.

بد نيست در پايان اين گزارش نيز به برخي آيين‌هاي مهم ماه محرم در استان آذربايجان شرقي بپردازيم. برگزاري دسته‌هاي شاه حسين گويان (شاه حسين، واي حسين)، علم‌بندي، مراسم «شمع پاي لاماخ» (توزيع شمع)، مراسم «خيمه سوزاني»، مراسم اللهم لبيک، مراسم گرداندن اسب ذوالجناح، مراسم "شبيه‌خواني، مراسم احسان و نذري و ... از جمله مهمترين آئين‌‌هاي عزاداري در آذربايجان‌شرقي است، که برخي از اين آيين نيز در بازار تبريز در طول ايام محرم به اجرا در مي‌آيد.

* حسين يئرلر آغلار گويلر آغلار، رسول مصطفي پيغمبر آغلار

از سويي ديگر، يا حسين، واي حسين، حيدر- صفدر، حسينم واي حسينم واي، حسين يئرلر آغلار گويلر آغلار، رسول مصطفي پيغمبر آغلار، الم آغلار، شر آغلار، لشکر آغلار، وآغلار، قاتل آغلار خنجر آغلار و ... از جمله مهمترين اشعاري است که در ايام سوگواري حضرت اباعبدالله الحسين(ع) و آيين مختلف اين ايام از سراسر مناطق استان آذربايجان شرقي و به ويژه در شهر تبريز به گوش مي‌رسد.

به هر حال، سئوال مهمي که امروزه ذهن بيش از يک ميليارد و پانصد ميليون مسلمان و به ويژه انسان‌هاي آزاده سراسر جهان را به خود مشغول کرده، اينکه مهم‌ترين فلسفه قيام عاشورا چي بوده؟ آيا دعوت کوفيان فلسفه قيام آن حضرت بوده، انگيزه اصلى امام(ع) از اقدام به چنين کارى چه بوده است؟ اگر هدف اصلى قيام، اصلاح وضعيت امت و جامعه اسلامى بود، آيا آن حضرت نمى‌توانست به شيوه مسالمت‌آميز به هدف خويش جامه عمل بپوشاند، تا اينکه مردم شاهد ريختن خون فرزندان پيامبر(صلى الله عليه وآله)و به اسارت رفتن اهل بيت(عليهم السلام) آن حضرت نباشد؟

از اين رو، متوليان و فعالان عرصه ديني و مذهبي در پاسخ به اين پرسش‌ها، و با برگزاري اصولي و منطقي آيين‌هاي ماه محرم در اماکن عمومي و خصوص است، که مي توانند در تبيين درست و شناخت فلسفه و چرايي قيام امام حسين(ع) گام هاي موثري بردارند و همچنين در اين راستا به بقا، استمرار و تداوم قيام حسيني کمک شاياني داشته باشند.

* انقلاب بدون مرز

در واقع، در پاسخ منطقي به چرايي اين پرسش‌هاي اشاره شده است که استمرار و تداوم قيام حسيني در جامعه ادامه خواهد داشت، بطوريکه پس از گذشت قرن‌ها هنوز نهضت کربلا، در بين مردم جايگاه ويژه دارد، و مردم سراسر دنيا قيام قيام سيدالشهداء را به عنوان سرمشق حرکت‌هاي مردمي عليه ظلم ظالمان و به ويژه عليه حکومت‌هاي ديني طاغوتي تبديل کرده است.

در نهايت اينکه، رضايت خدا، خوف و خشيت از خدا، اطاعت امر الهي، دعوت مردم به اسلام

سئوال مهمي که امروزه ذهن بيش از يک ميليارد و پانصد ميليون مسلمان و به ويژه انسان‌هاي آزاده سراسر جهان را به خود مشغول کرده، اينکه مهم‌ترين فلسفه قيام عاشورا چي بوده؟

حقيقي، مبارزه با بدعت‌ها، احياي دين اجتماعي، احياي حق و ابطال باطل، امر به معروف و نهي از منکر، مبارزه با ظلم و مخالفان سنت پيامبر(ص)، احياي نشانه‌هاي دينداري در جامعه و تشکيل حکومت اسلامي را بايد از جمله مهم‌ترين علل و فلسفه قيام آن حضرت (ع) بيان کرد.

گزارش از: موسي کاظم‌زاده

منبع : فارس