اين قيام تاريخي و بي نظير توسط مردم انقلابي تبريز نخستين نهضت و خيزش مردمي پس از کودتاي 28مرداد ماه سال 1332در ايران بود که عليه حکومت سلطنتي روي داد و با شکستن جو اختناق و خفقان حاکم، طي حملاتي به دفاتر حزب رستاخيز و ديگر اماکن دولتي از جمله بانک ها و مراکز فساد، شيرازه رژيم شاه را از هم پاشاند.

ريشه هاي اين خيزش وسيع مردمي، باتوجه به گستره معترضين به لحاظ طبقاتي و فکري، نقش و حضور دانشجويان و روشنفکران انقلابي و روحانيون و کارگران، بيانگر خشم و اعتراض مردم اين خطه به سال ها سرکوب و بي توجهي ها و استبداد اعمال شده در 57سال حکومت ديکتاتوري پهلوي در قالب ساختارهاي سياسي، اقتصادي و فرهنگي بود.

تبريز و آذربايجان در کمتر از يک قرن دو نقش عمده در تحولات سياسي و اجتماعي ايران ايفا کرد که قيام 29بهمن ماه سال 1356مردم تبريز در دوره استبداد رژيم پهلوي و در کنار آن قيام و نهضت مشروطيت که خاستگاه اصلي آن تبريز بود، توانست سلسله جنبان نظام هاي استبدادي را به خطر انداخته و بساط ظلم و زور را از جامعه ايراني برچيند، هر چند بررسي نتايج تاريخي اين دو قيام متفاوت از يکديگر بود، اما وجه اشتراک آنها قيام عليه ظلم، فساد و آزادي خواهي مردم اين خطه بوده است.

بدون ترديد نهضت مشروطيت و قيام 29بهمن مردم تبريز تاثير عميق و سرنوشت سازي بر تاريخ تحولات سياسي ايران داشت.

واقعه ?? بهمن ماه تبريز هرچند توسط رژيم خونخوار حاکم با خشونت و گلوله پاسخ داده شد، اما مردم خشمگين تمام نمادهاي سلطه و رژيم شاهنشاهي را آتش زدند که اين براي سلطنت پهلوي بسيار دردآور و در عين حال داراي پيام هاي واضح از مبارزات انقلابي به دربار شاه بود، چراکه اين قيام تعارض بين ملت و حکومت را به وضوح نشان داد و آغازگر قيام عمومي در سراسر ايران شد که در 22بهمن 57منجر به فروپاشي و سقوط کامل رژيم گرديد.

تنها چند روز قبل از 29بهمن با صلاحديد آيت الله شهيد محمدعلي قاضي طباطبايي تصميم بر اين شد براي بزرگداشت چهلمين روز شهداي 19 دي ماه سال 56شهر قم مجلس ختمي در تبريز برگزار شود و به همين مناسب، روز جمعه 28بهمن ماه 1356اعلاميه ‌اي با عنوان دعوت مردم به برگزاري مراسم چهلم شهداي قم در مسجد قزللي و در شهر پخش شد که به امضاي يازده نفر از علما و روحانيون بزرگ آذربايجان همچون حضرات آيات قاضي طباطبايي، غروي، قزلجه‌اي و انگجي رسيد.

مقارن ساعت ? صبح 29بهمن ماه سال 56، مردم براي شرکت در مراسم اربعين شهداي قم در مقابل مسجد قزللي تجمع و منتظر شروع مراسم بودند که سرگرد حق شناس رييس کلانتري شش تبريز دستور داد درب مسجد را ببندند.

حق شناس، وقتي دوباره به همان محل مراجعه کرد و ديد همچنان مردم در حال رفت و آمد هستند، با لحن اهانت آميزي گفت: مگر من نگفته بودم درب اين طويله را ببنديد! که در اين زمان مردم تاب تحمل اهانت به مسجد را نداشته و رفتار و گفتار او را بي‌ جواب نگذاشتند.

در اين هنگام نيروهاي شهرباني شروع به تيراندازي ‌کردند و  "محمد تجلا " اولين شهيدي بود که در آن روز به دست سرگرد حق‌ شناس به شهادت ‌رسيد.

به دنبال اين جريانات، مردم به خروش آمده و جنازه شهيد تجلا را بالاي دست گرفته و تظاهرات گسترده‌اي را ابتدا در منطقه بازار و سپس در خيابان هاي اطراف آغاز کردند، به طوري که حرکت مردم به سمت مرکز شهر و پيوستن جوانان پرشور و انقلابي به آنها، با آتش زدن سينماها، مشروب فروشي‌ها، مقر حزب رستاخيز و بانک صادرات که در اختيار بهايي‌ها بود، اين قيام گسترده تر شد.

تنها چند دقيقه از اين جريان ابتدايي نگذشته بود که تمام شهر تبريز به دست تظاهرکنندگان افتاد و نيروهاي شهرباني که فاقد توانايي لازم براي مقابله بودند، راه چاره را تيراندازي مستقيم به مردم ديدند که البته با ادامه ناآرامي ها نيروهاي کمکي از ارتش نيز براي جلوگيري از سرايت قيام به نقاط ديگر شهر نيز وارد شهر شدند.

مردم انقلابي که تا ساعات ظهر کنترل شهر را از دست مأموران رژيم خارج کرده بودند، به دستور سپهبد آزموده استاندار وقت آذربايجان شرقي، ارتش وارد عمل شد و با کاميون‌هاي پر از سرباز و تانک‌هاي خود صحنه‌اي خونين در شهر به وجود آورده و ده‌ها نفر را به شهادت رسانده و صدها نفر را زخمي کردند.

در برخي منابع رسمي رژيم ستمشاهي از جمله روزنامه هاي کيهان و رستاخيز تعداد شهدا را شش تا 9نفر اعلام و بعضي منابع نيز با توجه به ابعاد و وسعت قيام و کشتاري که نيروهاي امنيتي و مأموران ساواک به راه انداخته بودند، شمار تلفات اين قيام را 560نفر اعلام کردند.

در اين حال اتحاديه انجمن‌هاي اسلامي دانشجويان اروپا در 9اسفندماه سال 1357با صدور اعلاميه اي تعداد شهدا و مجروحان قيام تبريز را 400نفر ذکر کرد.

بيشتر منابع، تعداد مجروحان اين قيام تاريخي را 125نفر ذکر کردند که البته نبايد از نظر دور داشت که بسياري از مردم به دليل هراس از اينکه مجروحانشان به دست ساواک بيفتد، از انتقال آنان به بيمارستان خودداري کرده بودند.

تعداد دستگير شدگان قيام 29بهمن تبريز نيز بين 504تا 608نفر متغيير بوده است.

آمار دقيق شهداي اين قيام خونين که پس از پيروزي انقلاب اسلامي به دست آمد، 14نفر بود که عبارتند از: محرم جبراييلي، سيدحسن جديري، محمدباقر رنجبرآذرفام، پرويز حسن زاده، بهمن اره چي، حبيب تقي نژاد شترباني، ضربعلي فتحي، محمد تجلايي، جعفر درگاهي، اصغر عليزاده شيخ احمدلو، قربانعلي شاکري، بالاآقا کشاورزي، سيدفيض صالح الوندي و غلامعلي نجفيان پور.

واکنش رژيم و شخص شاه نسبت به اين قيام تاريخي در نوع خود جالب توجه بود، که در اين زمينه و با توجه به اينکه تبريز به لحاظ جغرافيايي به شوروي سابق نزديک بود، رژيم شاه از اين امر سوء استفاده کرده و قيام تبريز را به عوامل خارجي از جمله کمونيست ها و گروه هاي چپ نسبت داد که البته رژيم براي اثبات اين ادعا، هيچ¬گونه دليلي نداشت.

يکي از شاهدان عيني قيام 29بهمن در گفت وگو با ايرنا، مي گويد: آن روز همه جا تعطيل و مغازه ها بسته بود؛ حدود ساعت9:30 به مقابل بازار شيشه گر خانه در بازار رسيدم که درگيري ها آغاز شد و صداي صلوات مردم را به خوبي به ياد دارم.

اصغر آسايش  ادامه داد: براي پيشگيري از صدمات گاز اشک آور که ماموران رژيم شاهنشاهي و ساواک براي سرکوب مردم به کار مي بردند در جيب هايمان هميشه سير و پياز به همراه داشتيم.

وي اضافه مي کند: هنگامي که فرار افراد از خيابان ها را مشاهده کرديم ما هم در خيابان پشت ترمينال تبريز در حال فرار بوديم و ماموران لباس شخصي را ديدم که در دستشان چماق هم داشتند.

آسايش با اشاره به وحدت مثال زدني مردم در آن دوران و اعتقادات ديني مبارزان، مي گويد: توسط آيت‌الله قاضي طباطبايي و حجت‌الاسلام آقازاده به خانواده هر کدام از شهدا و جانبازان 500تا 1000تومان کمک هزينه درمان پرداخت شد ، چرا که مجروحان نمي‌ توانستند براي مداوا به بيمارستان‌ها بروند و در خانه معالجه مي‌شدند و بايد هزينه اين معالجه‌ ها از جايي تامين مي‌ شد.

وي مي افزايد : نخستين اقدام براي سرنگوني مجسمه شاه در 29بهمن 56و به همت مردم تبريز روي داد و در اين اقدام تا جايي پيش رفت که مردم طناب را دور گردن مجسمه شاه انداختند.

تنها بانوي جانباز قيام تاريخي 29بهمن تبريز نيز با بيان اينکه ترس از وحشي گري هاي ساواک در مبارزات انقلابي بين خانواده ها رخته کرده بود، گفت: به همين دليل با وجود اينکه از ناحيه پا مورد اصابت گلوله قرار گرفته بودم، در بخش سوانح سوختگي جراحي شدم.

فريبا چلبي به خاطره فراموش ناشدني خود از روز 29بهمن سال 1356تبريز اشاره و اضافه کرد: آن روز هرگز از ذهنم پاک نمي شود؛ روزي که شهر بسيار شلوغ و وضعيت غيرعادي داشت، در کلاس چهارم ابتدائي مدرسه پروين که امروز به شهيد توانا تغيير نام داده است، درس مي خواندم.

وي اظهار کرد: مدرسه ما در خيابان شريعتي (شهناز سابق) که يکي از شلوغ ترين مناطق مرکزي شهر است، قرار داشت که آن روز وضعيت بسيار شلوغ تري به خود گرفته بود و ما که داخل مدرسه بوديم سر و صداي بيرون را مي شنيديم و احساس مي کرديم که شرايط عادي نيست.

چلبي ادامه داد: آن دوران همه معلمان بدون حجاب بودند که با تداوم تظاهرات مردم و شعارهاي آنها، معلمان به شدت نگران شده و همگي دنبال چادر بودند که از مدرسه فرار کنند و شرايط نگران کننده اي در مدرسه حاکم شده بود.

وي گفت: تا ساعات عصر دانش آموزان نمي توانستند از مدرسه بيرون بروند که حوالي ساعت 17بود که برادرم براي بردن من به خانه دنبالم آمد و خيلي سريع خيابان ها را با پاي پياده پشت سر گذاشته تا زود به خانه برسيم.

چلبي ادامه داد: حوالي ميدان قطب (قورد ميداني) بود که وضعيت خيلي شلوغ شد و درگيري شديد بين مردم و نيروهاي ارتشي به وجود آمد که در همين اثنا تيري به پاي چپ من اصابت کرد که توسط برادرم و ساير مردم به بيمارستان کودکان تبريز منتقل شد.

وي با بيان اينکه توسط کادر درماني بيمارستان به بخش سوختگي انتقال داده شدم، اظهار کرد: اين اقدام به دليل وحشت از ساواک و دنبال کردن مجروحان قيام 29بهمن بود که به رغم پنهان کردن من در اين بخش، ساواک دنبال برادران من بود که از من بزرگ تر بوده و يکي از آنها دانشجوي دانشگاه تبريز بود.

چلبي، شرايط ماه هاي قبل از پيروزي انقلاب اسلامي را بسيار سخت دانست و گفت: ترس از دستگيري ها و دنبال کردن خانواده ها توسط ساواک به حدي بود که پس از جراحي پاي من با همکاري عوامل بيمارستان کودکان، خيلي سريع از بيمارستان مرخص شدم و حتي بخيه هاي پايم به طور پنهاني در بيمارستان قلب تبريز باز کردم.

تنها بانوي جانباز قيام تاريخي 29بهمن تبريز که هم اکنون 50سال سن دارد به عنوان کارشناس در يکي از آزمايشگاه هاي تبريز مشغول به کار بوده و صاحب دو فرزند دختر و پسر است.

اما شايد واکنش و پيام امام خميني (ره) درباره قيام 29بهمن تبريز بسيار زيبا و به بهترين شکل ممکن بود که در آن آمده است:

" سلام بر اهالي شجاع و متدين آذربايجان عزيز، درود بر مردان برومند و جوانان غيرتمند تبريز، درود بر مرداني که در مقابل دودمان بسيار خطرناک پهلوي قيام کردند و با فرياد مرگ بر شاه خط بطلان بر گزافه گويي‌هاي او کشيدند. زنده باشند مردم مجاهد عزيز تبريز که با نهضت عظيم خود مشت محکم بر دهان ياوه ¬گوياني زدند که با بوق‌هاي تبليغاتي، انقلاب خونين استعمار را که ملت شريف ايران با آن صد در صد مخالف است انقلاب سفيد شاه و ملت مي‌نامند و اين نوکر اجانب و خود باخت? مستعمرين را نجات دهنده کشور مي‌شمارند.
من نمي‌دانم با چه زباني به اهالي محترم تبريز و به مادران داغديده و پدران مصيبت کشيده، تسليت بگويم. با چه بياني اين قتل عام‌هاي پي در پي را محکوم کنم."

بدون ترديد قيام 29بهمن ماه سال 1356مردم تبريز، يکي از نقاط عطف انقلاب اسلامي محسوب مي‌شود که در منابع گوناگون به عنوان يکي از ريشه‌هاي اساسي انقلاب اسلامي ايران ذکر شده است، چون باعث شکل گيري سنت چهلم‌ها در کشور شد و قيام مردمي را از شهري به شهر ديگر سرايت داد و به ترتيب يزدي‌ها، شيرازي‌ها، جهرمي‌ها، کازروني‌ها و در نهايت همه ايران بپا خاستند.

اين قيام تاريخي ماهيتي کاملا" اسلامي و مذهبي داشت، چراکه خاستگاه آن مسجد بود و ديدگاهش را از مراجع و علما وام گرفته بود.

تاريخ پرفراز و نشيب آذربايجان در طول قرن­ هاي متمادي و نقس تاثيرگذار آن در عرصه هاي سياسي، اقتصادي، تجاري و فرهنگي ايران که همواره اين خطه را به منطقه تحول خواهي، تجدد طلبي و هويت طلبي اسلامي تبديل کرده است، باعث شد تا در دوران خفقان پهلوي نيز اين برجستگي با سرعت بيشتري در آذربايجان و تبريز پيگيري شود.

بر همين اساس نپذيرفتن يوغ استبداد و استعمار از جمله ويژگي هاي بارز مردان اين خطه از سرزمين ايران است که با هدايت نهاد مرجعيت و روحانيت وقت باعث قيام عليه رژيم شاه در برهه اي از زمان شد که اين رژيم آشيوب هاي جسته و گريخته و تظاهرات پراکنده در کشور را بسيار ناچيز مي دانست و چندان اعتنايي به آن نمي کرد.

ايرنا