بهزاد زماني ، اظهار کرد: آذربايجان‌شرقي در شمال غرب ايران با قرارگيري در ميان چهار کوهزاد البرز در شرق، قفقاز کوچک در شمال و زاگرس و آناتولي در جنوب و غرب، يکي از مناطق با لرزه خيزي بالا در ايران است.

وي ادامه داد: گسل‌هاي مهمي اين استان را احاطه کرده‌اند که تقريبا در مرزهاي استان قرار دارند؛ از جمله گسل تبريز در غرب، گسل ارس در شمال و گسل ميانه - اردبيل در جنوب شرق از مهم‌ترين آن‌ها هستند.

وي اضافه کرد: همچنين در داخل استان نيز گسل‌هاي مهم ديگري وجود دارند که از جمله مهم‌ترين آن‌ها گسل شمال و جنوب ميشو، گسل‌هاي شمال و جنوب بزقوش، گسل ارسباران و نيز گسل جنوب اهر هستند که گسل تبريز به حکايت تاريخ، لرزه خيزترين گسل در استان است.

زماني اظهار کرد: بر اساس مطالعاتي که در مدت هفت سال گذشته انجام داده‌ايم، يک طرح پژوهشي و بيش از هفت مقاله علمي در ارتباط با گسل تبريز منتشر کرده‌ام که از جمله آن مقاله اي با عنوان "پاره بندي گسل تبريز و برآورد توان حرکتي آن" است.

زماني در خصوص يافته‌هاي خود در ارتباط با گسل تبريز، گفت: اين گسل از جنوب شهر زنجان تا نزديکي خوي و به عقيده برخي تا کشور ترکيه امتداد دارد و شواهد حاکي از تقسيم گسل تبريز به سه پاره يا "segment" در استان  آذربايجان‌شرقي و استان‌هاي مجاور آن به خصوص آذربايجان‌غربي است.

وي افزود: امتداد پاره‌ي جنوبي گسل تبريز از محدوده‌ي شرق شهر بستان آباد تا سه راهي اهر است و ادامه آن پاره‌ي مياني گسل تبريز بوده و از سه راهي اهر تا صوفيان ادامه داشته که "گسل شمال تبريز" نام دارد. سپس پاره‌ي شمالي گسل تبريز يا پاره مرند که از شهر صوفيان تا خوي و حتي قسمت‌هاي شمالي‌تر آن امتداد يافته است.

وي ادامه داد: گسل شمال تبريز در قسمت شرقي شهر تبريز به طور تقريبي از نواحي شهرک مرزداران تا شهرک باغميشه امتداد دارد و سپس در امتداد کوه‌هاي عينالي ادامه يافته و رود آجي چاي را قطع مي‌کند.

وي همچنين با اشاره به اينکه مکانيسم حرکتي گسل تبريز امتداد لغز راست گرد با مؤلفه راندگي است، عنوان کرد: به عقيده برخي از محققان، گسل تبريز در عمق دو شاخه مي‌شود که شاخه اصلي آن امتداد لغز و شاخه دوم آن راندگي است.

گسل‌هاي فرعي پنهان گسل تبريز بايد شناسايي شوند

دانشيار تکتونيک دانشگاه تبريز بيان کرد: شاخه‌هاي فرعي گسل شمال تبريز به طور مورب در زير بستر بخش‌هاي مختلف شهر گسترده شده است که هر از چند گاهي حرکات محدود اين گسل‌هاي فرعي باعث ايجاد زلزله‌هايي با بزرگاي کم تر از پنج ريشتر مي‌شود.

به گفته وي، يکي از اين شاخه‌هاي فرعي پنهان داراي محور شمالي - جنوبي بوده و از به هم پيوستن خطي تقريبي از پل آجي چاي به استاديوم يادگار امام (ره) به وجود آمده و در واقع اين گسل ادامه کمورچاي است، اين شاخه فرعي در طول سال گذشته دو بار حرکت داشته که مسبب رويداد دو زمين لرزه با بزرگاي حدود چهار تا چهار و نيم ريشتر در عمق کمتر از 10 کيلومتري زمين بوده است.

زماني تأکيد کرد: شناسايي گسل‌هاي فرعي گسل تبريز از اين لحاظ اهميت دارد که پهنه‌هاي گسلي مشخص مي‌شوند و در نتيجه مي‌توان از ساخت و ساز در حريم گسل‌ها جلوگيري کرد.

وي همچنين با بيان اينکه اين گسل‌هاي فرعي خود منفرد بوده و در طول زمان امکان فعاليت آن‌ها و نيز ايجاد مخاطره وجود دارد، خاطرنشان کرد: در حين رخداد زمين لرزه‌هاي احتمالي در گسل تبريز، نه تنها امکان حرکت و گسيختگي آن‌ها وجود دارد، بلکه احتمال تخريب در سازه‌هاي ايجاد شده بر روي گسل‌ها نيز وجود خواهد داشت.

وي با اشاره به اينکه در طول تاريخ زلزله‌هاي زيادي مرتبط با پاره‌ي مياني گسل، يعني گسل شمال تبريز و شاخه‌هاي فرعي آن اتفاق افتاده است، گفت: زمين شناسان در حدود 10 زمين لرزه شديد را که در سال‌هاي 858، 1042، 1273، 1304، 1440، 1641، 1717، 1721، 1780 و 1786 ميلادي در شهر تبريز رخ داده‌ است، به فعاليت گسل شمال تبريز نسبت داده‌اند که بزرگاي آن ‌ها بيش از شش و نيم تا هفت ريشتر تخمين زده شده است.

وي ادامه داد: بر اين اساس، گسل شمال تبريز و شاخه‌هاي فرعي آن از اهميت زيادي برخوردار بوده؛ به طوري که در تاريخ شهر تبريز تأثير گذاشته است.

گسل تبريز در حال ذخيره و انباشت انرژي است

زماني اظهار کرد: در تحقيقاتي که با همکاران در سال 1394 انجام داده‌ايم، با استفاده از داده‌هاي دستگاهي و تاريخي، دوره بازگشت زمين لرزه‌هاي سه پاره‌ي عنوان شده در گسل تبريز و همچنين آهنگ رويداد ساليانه زلزله را مورد ارزيابي قرار داديم.

وي افزود: بر اين اساس، احتمال وقوع زمين لرزه‌هايي با بزرگاي شش ريشتر هر 300 سال يک بار و زلزله‌هاي بالاي هفت ريشتر بيش از 700 سال برآورد شده است.

وي خاطر نشان کرد: اين بدين معني نيست که دوره طولاني آرامش خواهد بود، بلکه دليل آن ذخيره و انباشت انرژي در گسل تبريز و همچنين مهاجرت زلزله‌ها به سمت شمال غربي يعني کشور ترکيه است.

دانشيار تکتونيک همچنين بيان کرد: "خالد حسامي" بر اساس مطالعات ديرينه لرزه خيزي، دوره بازگشت زلزله‌ها را 650 سال و برخي نيز آن را 270 سال تخمين است که اين نتايج با يکديگر همخواني ندارند.

وي با بيان اينکه چنين نتايجي از دوره بازگشت زمين لرزه‌ها، پيش بيني بلندمدت و ميان مدت زلزله براي گسل تبريز محسوب مي‌شوند، گفت: به نظر مي‌رسد که به احتمال، خطاي بسياري در داده‌هاي تاريخي زمين لرزه‌هاي شهر تبريز وجود دارد؛ به طوري که برخي از زلزله‌هاي بزرگ در فاصله دور از تبريز به وقوع پيوسته؛ اما به دليل ضعف سازه‌هاي شهر در آن زمان تخريب زيادي را در شهر قديمي و بزرگ تبريز موجب شده است.

وي همچنين با اشاره به اينکه در طول تاريخ زمين لرزه‌هاي مناطق ديگر به گسل تبريز نسبت داده شده‌اند، يادآور شد: شاهد آن زلزله اهر و ورزقان در سال 1391 است که گسل مسبب آن "گسل جنوب اهر" با وجود فاصله 60 کيلومتري از گسل تبريز، موجب تخريب کامل خانه‌هاي ضعيف و قديمي روستاهاي نزديک شهر تبريز از جمله روستاي اسپران نيز شد.

زماني با بيان اينکه شايد منسوب کردن برخي از اين زمين لرزه‌ها به گسل تبريز چندان صحيح نباشد، افزود: با اين وجود در تاريخ تبريز به چندين زلزله نيز اشاره شده است که موجب شکستگي در کوه سرخاب يا "عينالي" تا شيبلي شده است و بايد انتظار رويداد زلزله‌هاي بزرگي را در شهر تبريز داشته باشيم.

پرتگاه گسلي جوان در شرق تبريز حاکي از فعاليت هاي اخير گسل است

دانشيار تکتونيک عنوان کرد: مطالعاتي که در سال 1393 در زمينه پتانسيل حرکتي پاره‌هاي مختلف گسل تبريز انجام داده‌ايم، نشان مي‌دهد که توان حرکتي پاره‌ي مياني گسل تبريز 70 درصد و پاره‌ي جنوبي آن 67 درصد بوده در حالي که توان حرکتي پاره‌ي شمالي گسل تبريز حدود 37 درصد است.

وي ادامه داد: بر اساس اين نتايج، احتمال حرکت و به تبع آن رويداد زلزله در پاره‌ي مياني و جنوبي گسل تبريز بيشتر بوده و بخش شرقي شهر تبريز مي‌تواند خطرپذيري بيشتري را در برابر زلزله‌هاي آتي داشته باشد.

وي افزود: از آثار مورفوتکتونيکي گسل تبريز در بخش شرقي شهر تبريز يعني شرق شهرک باغميشه، مي‌توان به پرتگاه گسلي جوان اشاره کرد که حاکي از فعاليت‌هاي اخير اين گسل بوده، اما به سمت غرب تبريز، اين آثار فرسايش بيشتري دارند که نشان دهنده حرکات کمتر گسل تبريز در اين مناطق است.

استفاده از پيش نشانگرهاي زلزله در تبريز امري حياتي است

زماني با تأکيد بر اينکه روش‌هايي براي پيش بيني کوتاه مدت زلزله ها وجود دارد که مستلزم سرمايه‌گذاري است، گفت: از جمله اين روش‌ها، استفاده از پيش نشانگرهاي زلزله مانند گاز رادون و روش "VAN" است که در اين راستا از سال 1391 تاکنون با تلاش بسيار، سه ايستگاه با هزينه شخصي و پشتيباني دانشگاه تبريز راه اندازي کرده‌ام.

وي ادامه داد: اما صحت و دقت نتيجه در اين روش، نيازمند راه اندازي بيش از 13 ايستگاه "VAN" است تا بتوان زمان وقوع زمين لرزه را با دقت 70 درصد و در فاصله زماني يک ساعت تا 40 روز پيش از رويداد زلزله تشخيص داد.

وي همچنين اظهار کرد: طرح را با شوراي شهر تبريز نيز مطرح کرده‌ام و مورد تصويب قرار گرفته است؛ اما تاکنون شهرداري تبريز پس از گذشت يک سال با دانشگاه تبريز قرارداد نبسته است.

زماني ابراز اميدواري کرد که با همکاري شهرداري تبريز اين مهم انجام گيرد؛ چرا که مطالعات ديرينه لرزه خيزي زمين لرزه هاي شهر تبريز نشان مي دهد که در گذشته زلزله‌هايي بزرگ اين شهر را بيش از ده بار ويران کرده است.

وي در اين خصوص تأکيد کرد: استفاده از پيش نشانگرها حتي اگر از دقت بسيار بالايي هم برخوردار نباشند، در کلانشهري با چنين پيشينه لرزه خيزي و داراي بافت فرسوده براي نجات جان شهروندان امري ضروري و حياتي است.

وي خاطر نشان کرد: با توجه به بافت فرسوده شهر تبريز، مقاوم سازي ساختمان‌ها در بلند مدت گزينه خوبي براي کاهش مخاطرات ناشي از زلزله بوده اما در فاصله رسيدن به شهري مقاوم، بهترين گزينه استفاده از پيش نشانگرهاي زلزله است.

سيستم هشدار سريع براي جلوگيري از مخاطرات وابسته به زلزله بسيار مهم است

وي همچنين با تأکيد بر اينکه سيستم هشدار سريع متفاوت از پيش نشانگرهاي زلزله است، گفت: سيستم هشدار سريع با دريافت اولين امواج مخرب زمين لرزه پس از رويداد، باعث قطع سيستم هاي مهم در يک شهر مي شود.

زماني ادامه داد: هر چه فاصله گسل تا اين سيستم ها بيشتر باشد، زمان کافي براي عملکرد سيستم هشدار سريع و حتي هشدار به مردم وجود خواهد داشت.

وي با بيان اينکه امروزه در کشور ژاپن با سيستم هشدار سريع به طور موفق حدود 10 ثانيه پيش از وقوع زلزله هشدار داده مي شود، يادآور شد: اين سيستم اکنون در شهر تهران نيز نصب شده است.

وي اظهار کرد: پيش نشانگرهاي زلزله قبل از رويداد اطلاع رساني مي‌کنند؛ بنابراين کارايي پيش نشانگرها نسبت به سيستم هشدار سريع در شهر تبريز بيشتر است.

وي با اشاره به اينکه امروزه استفاده از پيش نشانگرهاي زلزله در کشورهاي آمريکا، يونان، چين، مکزيک و ژاپن متداول و مرسوم بوده و در کنار آن از سيستم‌هاي هشدار سريع نيز بهره مي‌برند، تأکيد کرد: اگرچه براي شهر تبريز فاصله صفر تا گسل کارايي سيستم‌هاي هشدار سريع را کاهش مي‌دهد؛ اما استفاده از آن در جهت قطع شريان هاي مهم و حياتي مانند گاز و برق براي جلوگيري از آتش سوزي و مخاطرات وابسته به بعد از تخريب زلزله بسيار مهم خواهد بود.

مقاوم سازي ساختمان‌ها ضروري است

زماني با بيان اينکه بايد مخاطرات گسل تبريز را براي شهروندان در دو بخش جداگانه بررسي کرد، گفت: نکته نخست در اين خصوص، توجه به مناطقي است که بر روي و اطراف پهنه گسلي تبريز قرار گرفته‌اند.

وي با تأکيد بر اينکه از نظر استاندارد جهاني مناطق مسکوني بايد يک تا سه کيلومتر از پهنه گسلي فاصله داشته باشند، افزود: اين فاصله و حريم گسلي براي جلوگيري از مخاطرات ناشي از گسل و گسيختگي مستقيم آن در حين زلزله است؛ اما متأسفانه در شهرسازي تبريز اين استاندارد در 20 سال گذشته لحاظ نشده است. اگر چه پس از سال‌ها با تلاش‌هاي فرماندار و معاون عمراني فرمانداري شهر تبريز، در سال گذشته حريم يک کيلومتري براي ساخت و سازهاي آينده مورد تصويب قرار گرفته است.

دانشيار تکتونيک ادامه داد: مورد دوم که در خصوص بررسي مخاطرات گسل تبريز اهميت دارد، امواج ناشي از زلزله‌هاي رخ داده گسل تبريز است که اين امواج به دليل فاصله صفر گسل از مناطق مسکوني، در تمام نقاط شهر تخريب يکساني را به  وجود خواهد آورد.

وي تأکيد کرد: اين نکته مستقل از گسل بوده و ميزان تخريب شهر به خصوصيات سازه‌ها بستگي دارد. به بيان ديگر، صرفاً مقاوم سازي ساختمان‌ها و پي سازي صحيح آن‌ها مي‌تواند در کاهش ميزان تخريب مناطق مختلف شهر مؤثر باشد.

وي افزود: در اين ارتباط در هر نقطه شهر فقط ساختمان‌هايي که به شکل صحيح طراحي شده و بر روي پي يا فونداسيون‌هاي مقاوم در برابر زلزله احداث شده باشند، سالم باقي خواهند ماند.

وي در اين خصوص خاطرنشان کرد: با توجه به فاصله صفر گسل تبريز از بخش‌هاي مختلف شهر، بايد گفت که زلزله پيش رو در مناطق مختلف تقريباً رفتار يکساني را باعث مي‌شود و صدمات ناشي از امواج زلزله در بخش‌هاي مختلف شهر وابسته به خصوصيات ساختمان‌ها و اجراي صحيح در شهر تبريز است.

ايسنا